Umhverfis- og auðlindamál

Stærstu áskoranir samtímans eru á sviði umhverfismála. Ísland á að vera í fremstu röð í baráttunni gegn loftslagsbreytingum og því neyðarástandi sem vofir yfir heimsbyggðinni. Við verðum að taka stór skref strax og koma á hvötum þannig að þau borga sem menga. Sjálfbær og ábyrg umgengni við náttúruauðlindir, þar sem náttúruvernd helst í hendur við nýtingu, er lykillinn að grænni framtíð. Öll mál eru umhverfismál.

• Loftslagsáherslur í forgrunni allrar ákvarðanatöku
• Skilvirkt og sjálfbært hringrásarhagkerfi
• Sjálfbær nýting náttúruauðlinda
• Uppbygging vindorku
• Vernd og endurheimt vistkerfa
• Náttúruvernd í öndvegi

Landsþing 11. febrúar 2023

Loftslagsáherslur í forgrunni allrar ákvarðanatöku

Loftslagsvá af mannavöldum og hnignun vistkerfa hafa skapað raunverulegt neyðarástand. Það þarf að beita öllum tiltækum ráðum til að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda og koma í veg fyrir að meðalhitastig jarðar hækki um meira en 1,5°C fyrir árið 2100, eins og kveðið er á um í Parísarsáttmálanum frá 2015.

Við eigum að uppfylla allar alþjóðlegar skuldbindingar Íslands í loftslagsmálum og setja okkur metnaðarfyllri mælanleg markmið. Stjórnvöld leggi árlega fram aðgerðaáætlun og uppfærð loftslagsmarkmið sem byggja á samþykktri loftslagsstefnu og alþjóðlegum skuldbindingum. Þar skulu sett fram tölu- og tímasett markmið. Aðgerðaáætlun skuli sett fram til næstu fimm ára hið skemmsta og skal ráðherra málaflokksins leggja hana fyrir Alþingi í formi tillögu til þingsályktunar fyrir 1. nóvember ár hvert. Loftslagsráð verði eflt, hlutverk þess skýrt og því falið að leggja hlutlægt mat á aðgerðaáætlun í loftslagsmálum.

Tengja þarf loftslagsmálin þvert á fagráðuneyti svo þau endurspeglist í ákvörðunum í öllum málaflokkum. Áhersla verði lögð á að laga stjórnsýsluna að mikilvægi málaflokksins með því að meta loftslagsáhrif frumvarpa og samþætta og bæta samráð stjórnsýslu í loftslagsmálum með auknu samstarfi innanlands jafnt sem erlendis. Þá þarf að auka framboð af loftslagsvænni matvælum innan opinberra stofnana enda hið opinbera vel til þess fallið að vera neytendum fyrirmynd í umhverfisvænni neyslu.

Stuðlað verði að hröðum orkuskiptum á öllum sviðum. Öflugasta og skilvirkasta verkfæri stjórnvalda til þess eru hagrænir hvatar á borð við kolefnisgjald sem leggist á alla losun, ásamt grænum áherslum í skipulagsmálum. Viðreisn leggur áherslu á tekjuhlutleysi í stað aukinnar skattheimtu þannig að kolefnisgjöldum verði mætt með samsvarandi lækkun á öðrum sköttum og gjöldum. Þannig verði hægt að ná mikilvægri sátt um loftslagsaðgerðir og tryggja að þeir borgi sem mengi.

Til að orkuskipti geti orðið að veruleika þarf að tryggja nægt framboð endurnýjanlegrar orku og öfluga innviði. Samhliða orkuskiptum er nauðsynlegt að auka fjölbreytni í samgöngum og nýta hagræna hvata til að styðja við virka ferðamáta og almenningssamgöngur. Viðreisn leggur áherslu á að hagnýta hugvit og kraft einkaaðila til að minnka losun gróðurhúsalofttegunda.

Viðreisn vill að Ísland verði kolefnishlutlaust og laust við jarðefnaeldsneyti fyrir árið 2040. Því ætti að banna leit og vinnslu jarðefnaeldsneytis í íslenskri lögsögu. Nýskráningu á bensín- og díselbílum verði hætt árið 2025, nema með sérstakri undanþágu til ársins 2030. Þá verði áhersla lögð á að draga úr umhverfisáhrifum byggingariðnaðarins og að auka hlutfall umhverfisvottaðra bygginga. Þá verði hugað að minnkun á losun gróðurhúsalofttegunda frá landbúnaði og fiskeldi. Að stutt verði við bakið á framleiðslu á matvælum með því að fara neðar í fæðukeðjuna t.d. til að framleiða prótein úr þörungum og skeldýrum.

Viðreisn vill að Ísland helmingi heildarlosun ríkisins (með landnotkun) á áratugs fresti og verði þannig við ákalli vísindasamfélagsins um að halda hlýnun innan við 1,5°C. Við viljum sýna gott fordæmi til forystu og setja markmið sem endurspegla sanngjarna hlutdeild Íslendinga af samdrætti gróðurhúsalofttegunda. Sett verði sjálfstæð loftslagsmarkmið fyrir losun sem fellur undir beina ábyrgð Íslands og fyrir losun sem fellur undir landnotkun. Með þessum markmiðum um samdrátt verði leitast við að ná 7,6% árlegum samdrætti heildarlosunar, hið minnsta.

• Losun á beinni ábyrgð Íslands: -60% árið 2030 m.v. 2005.
• Losun vegna landnotkunar: -50% árið 2030 m.v. 2020.

Ísland þarf að taka ábyrgð á afleiðingum loftslagsbreytinga. Þetta verði m.a. gert með því að auka rannsóknir á aðlögun og öryggi vegna þeirrar hættu sem skapast sökum loftslagsbreytinga hérlendis. Afleiðingar loftslagsbreytinga víða um heim hafa skapað hörmulegar aðstæður. Fjöldi fólks er á flótta af þeim völdum. Ísland þarf að axla ábyrgð í þeim málum og ætti því að taka á móti auknum fjölda loftslagsflóttafólks.

Komum á skilvirku og sjálfbæru hringrásarhagkerfi

Auðlindir eru takmarkaðar og það er frumskylda stjórnvalda að tryggja sjálfbæra nýtingu þeirra. Allur efniviður á að vera hluti af stöðugri hringrás, þar sem vörum og efni er haldið í notkun með endurnýtingu, endurvinnslu, viðgerðum og endursölu. Draga þarf markvisst úr myndun úrgangs og varpa skýrara ljósi á gildi úrgangs sem verðmæts hráefnis fyrir nýja vöru. Bann við urðun lífræns úrgangs skapar tækifæri til nýsköpunar og grænna starfa þar sem stjórnvöld styðja framleiðsluferla sem halda efni og orku í hringrásarhagkerfinu t.a.m. með bættum skilakerfum og úrvinnslugjöldum. Vandað verði til undirbúnings hátækni sorpbrennslna. Til þess að draga úr úrgangsmyndun verði stefnt að því að draga úr matarsóun um 60% árið 2030, miðað við 2021, með aukinni fræðslu og skilvirkari söfnun úrgangs. Það er hlutverk stjórnvalda að bæta eftirfylgni með endurvinnslu við innleiðingu á árangursríku flokkunarkerfi sem er samræmt yfir allt landið.

Leggja þarf áherslu á að flokkaður úrgangur verði að nýjum vörum og styðja við græna nýsköpun í endurvinnslu. Samhliða því þarf efnahagslega hvata sem styðja við deilihagkerfið. Viðreisn styður einkarekstur og fjölbreytt rekstarform þegar kemur að sorpmálum. Styðja ætti við samkeppni í greininni og skoða samstarf opinberra aðila og einkaaðila þegar kemur að förgun sorps. Stefnt verði að því að vinna aðgerðaáætlun um hringrásarhagkerfið með árangursvísum og markaðslausnum til þess að tryggja framgang þess. Stefnt verði að því að meta árangur og styðja fjárlagagerð með alþjóðlega viðurkenndum velsældarvísum sem taka mið af öllum stólpum sjálfbærrar þróunar. Áhersla verði lögð á gagnsæja miðlun upplýsinga samhliða auknu samráði við almenning í umhverfismálum. Stórefla þarf fræðslu um hringrásarsamfélagið, úrgangsforvarnir og bætta framleiðsluhætti. Koma þarf á kerfi, með efnahagslegum hvötum og merkingum, sem hvetur til framleiðslu á endingargóðum vörum, þar sem viðgerðir verði að hagkvæmum og raunhæfum valmöguleika.

Með rekjanlegu kolefnisspori vöru geta neytendur tekið upplýstari ákvarðanir um val á vöru m.t.t. loftslagsáhrifa hennar. Þar með verði hægt að draga úr neysludrifinni losun. Mengunarbótareglan er grunnstefið, þ.e. að þeir sem menga axli ábyrgð og greiði gjald í samræmi við umfang og eðli losunar sem þeir valda. Styrkja þarf ábyrgð framleiðenda með því að setja fleiri efnisflokka þar undir, svo að tryggja megi að greitt sé fyrir endanlegan frágang úrgangs og að þar sé miðað við hringrásarhugsunina, með skynsemi og hagsýni að leiðarljósi.

Sjálfbær nýting auðlinda

Stöðugleiki næst aðeins með samþættingu umhverfislegra, hagrænna og félagslegra þátta við allar ákvarðanir tengdar auðlindanýtingu. Hagkerfið þarf að hvíla í auknum mæli á stoðum sem rýra ekki gæði umhverfisins. Nútímalegt velsældarsamfélag þarf að vera samkeppnishæft og kolefnishlutlaust þar sem neikvæð áhrif á umhverfið og rýrnun náttúrugæða verði síður forsenda hagvaxtar. Þetta verði m.a. gert með áherslu á nýsköpunarstyrki í loftslagstengdum verkefnum og að raforkuvinnsla stuðli að grænni atvinnuuppbyggingu.

Viðreisn telur að vernd og nýting náttúruauðlinda geti og verði að fara saman og mun leggja áherslu á að tryggja það til framtíðar. Stefna Viðreisnar er að nýta náttúruauðlindir á sjálfbæran hátt. Nýtingin á að byggjast á heildstæðu mati á þjóðhagslegum ávinningi og afleiðingum og skerði ekki kosti komandi kynslóða til að fullnægja sínum þörfum. Allar auðlindir lofts, lands og sjávar, óháð eignarhaldi, verði nýttar á ábyrgan hátt og skili jákvæðum áhrifum til samfélagsins. Aðgangur að sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar verði tímabundinn og upphæð gjalds fyrir nýtingu verði ákvörðuð af markaðnum þegar því verður við komið.

Nauðsynlegt er að öll framleiðsla og þjónusta verði kolefnishlutlaus og rýri ekki náttúrugæði til langframa. Mikilvægt er að taka ferli rammaáætlunar til gagngerrar endurskoðunar svo hún virki sem skyldi og eyða þarf óvissu um reglur og lög sem gilda um uppbyggingu vindorku. Áfram ættu orkukostir að vera flokkaðir með tilliti til áhrifa á náttúru: menningu og minjar; og samfélag og efnahag. Orkufyrirtæki skulu nýta sem best þá raforku sem framleiða má á núverandi virkjanasvæðum raforku áður en leyfi verða veitt til virkjana sem hafa umtalsverð umhverfisáhrif á nýjum svæðum.

Tryggja þarf orkuöryggi um allt land með uppbyggingu og styrkingu flutningskerfis raforku og koma í veg fyrir að orkuskortur hamli byggðaþróun. Auka þarf gagnsæi og skilvirkni á raforkumarkaði til að skapa jafnvægi á milli eftirspurnar og framboðs og koma í veg fyrir offjárfestingu í raforkuvinnslu.

Vernda og efla þarf fiskistofna við Íslandsstrendur og auka eftirlit og eftirfylgni með sjálfbærum fiskveiðum þar sem brottkast er ekki stundað og skemmdir á vistkerfum hafsins lágmarkaðar. Móta þarf heildarstefnu um málefni hafsins með umhverfis- og loftslagsmál að leiðarljósi. Leggja þarf áherslu á stuðning við verðmætaskapandi og umhverfisvæna nýsköpun í ræktun sjávarafurða og tryggja að fiskeldi á landi og í sjó uppfylli strangar kröfur til dýravelferðar ásamt verndar umhverfis og lífríkis. Þannig verði dregið úr neikvæðum umhverfisáhrifum framleiðslunnar og hámarks útflutningsverðmæti hennar tryggt.

Viðreisn vill að öll ríkisfyrirtæki og stofnanir hafi metnaðarfull markmið um ábyrgð og hlutverk á sviði umhverfis- og auðlindamála sem komi fram í eigendastefnu þeirra.

Uppbygging vindorku

Til þess að Ísland nái markmiðinu um full orkuskipti fyrir 2040 og verði óháð jarðefnaeldsneyti er ljóst að þörf er á nýrri sýn við orkuöflun. Viðreisn styður aukna framleiðslu endurnýjanlegrar orku, græna atvinnuuppbyggingu og framleiðslu rafeldsneytis.

Orkuöflun þarf að vera samfélagsverkefni og fjárhagslegur ávinningur af nýtingu orkuauðlinda á að renna til samfélagsins í ríkara mæli en tíðkast hefur. Nýting vindorku er kjörið tækifæri til þess að skilgreina og tryggja að gjaldtaka sé á þann hátt að samfélagið sjái hag í nýtingu auðlindarinnar.

Viðreisn styður nýtingu vindorku. Uppbygging vindorkuvera gerir ríka kröfu um aðgengi að sveigjanlegri raforkuvinnslu fyrir vindorkuframleiðendur. Helsti styrkleiki vindorkuvera er mikill sveigjanleiki í staðsetningu. Þannig geta vindorkuver nýst til að auka orkuöryggi einstakra svæða og unnið gegn hættu á að orkuskortur hamli byggðaþróun.

Meginforsendur, að mati Viðreisnar, um uppbyggingu vindorkuvera eru eftirfarandi:

• Að sanngjarnt gjald verði greitt af vindorkuverum til sveitarfélaga
• Að þjóðinni sé tryggður eðlilegur hluti af ávinning vindorkuvera með markaðsgjaldi
• Að vindorkuver séu staðsett utan þjóðgarða og þar sem viðeigandi innviðir eru til staðar (t.d. sterkt flutningskerfi og sveigjanleg raforkuvinnsla)
• Að neikvæð áhrif á dýralíf og nærsamfélög séu takmörkuð eins vel og unnt er.

Vernd og endurheimt vistkerfa

Móta þarf heildstæða stefnu, í samráði við sérfræðinga, um sjálfbæra landnýtingu sem byggir á vernd vistkerfa- og jarðminja, tekur tillit til bættrar vatnsverndar og rýrir ekki náttúrugæði landsins.

Draga þarf almennt úr losun frá landi og stórauka bindingu í jarðvegi og gróðri. Takmarka þarf rask á vistkerfum vegna ágengra tegunda og samhliða því vernda og efla líffræðilega fjölbreytni með stóraukinni endurheimt raskaðra vistkerfa. Einnig þarf að auka rannsóknir á áhrifum landgræðslu og skógræktar á líffræðilega fjölbreytni. Sérstaka áherslu ætti að leggja á að stöðva losun frá framræstu votlendi og hnignuðu mólendi, ásamt því að auka útbreiðslu náttúruskóga (s.s. birkiskóga og víðikjarrs). Markmið verði sett um að endurheimta yfir helming þess framræsta votlendis, sem ekki er í notkun, fyrir 2030 og að endurheimt verði hafin á að lágmarki 4000 km² raskaðra þurrlendisvistkerfa, til viðbótar við það sem þegar hefur verið framkvæmt.

Endurskoða þarf styrkjakerfi landbúnaðar og auðvelda bændum framleiðslu heilnæmra og fjölbreyttra landbúnaðarafurða, í sátt við umhverfið. Að endurskoðuninni þurfa allir að koma sem á einhvern hátt tengjast landbúnaði og annarri landnýtingu. Beit á mjög viðkvæmum gróðursvæðum verði stöðvuð sem fyrst og skynsamleg takmörk sett á lausagöngu búfjár. Styrkjakerfi landbúnaðar verði umhverfismiðað fremur en framleiðslutengt, t.d. þannig að bændur geti gerst vistbændur og haft ávinning af því. Því ætti sérstaklega að styðja við rekstur sem stuðlar að bindingu kolefnis og dregur úr losun gróðurhúsalofttegunda frá landi, t.d. með skógrækt, endurheimt votlendis og hnignaðs mólendis. Kerfið styðji fjölbreytta og umhverfisvæna framleiðslu með áherslu á aukið frelsi, taki tillit til breyttra neysluvenja, stuðli að bættum hag bænda og neytanda og ýti undir nýliðun í röðum bænda.

Náttúruvernd í öndvegi

Náttúra Íslands, með sína líffræðilegu og jarðfræðilegu fjölbreytni, er ein okkar dýrmætasta auðlind. Okkur ber því skylda til að vernda villta íslenskra náttúru og fjölbreytni landslagsins fyrir komandi kynslóðir. Besta leiðin til að halda utan um vernd og nýtingu villtrar náttúru er markviss auðlindastjórnun. Því þarf að halda áfram að friðlýsa svæði í samræmi við gildandi framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár og efla og stækka þjóðgarða landsins. Sérstaklega þarf að vernda miðhálendið í þágu almannahags. Tryggja þarf fjármuni til rekstrar, verndar og landvörslu friðaðra svæða þannig að ágangur rýri ekki gildi svæðanna og að kynslóðir framtíðar fái notið heillandi fegurðar og heilnæmrar útivistar. Möguleg gjaldtaka verður að vera í góðri sátt við almenning og sveitarfélög. Jafnframt verði leitast við að styrkja byggð í nágrenni þjóðgarða og skapa atvinnu og aðstæður, í náinni samvinnu við sveitarfélög, fyrir fjölbreyttar rannsóknir. Nauðsynlegt er að koma umsjón með náttúruvernd, þjóðgörðum og friðlýstum svæðum undir eina stofnun til að samþætta ákvarðanatöku, auka skilvirkni og bæta nýtingu fjármagns.

Leggja þarf áherslu á alþjóðasamstarf um náttúruvernd, t.d. með samningum á borð við Samninginn um líffræðilegan fjölbreytileika, norrænt samstarf og evrópsk samstarfsverkefni. Sérstaklega þarf að leggja áherslu á vernd lífríkis og líffræðilegan fjölbreytileika á norðurslóðum. Efla þarf möguleika ungs fólks á að taka þátt í stefnumótun og ákvörðunum tengdum náttúruvernd og samþættingu verndar og sjálfbærrar auðlindanýtingar.

——

Ábendingar, athugasemdir og tillögur um stefnu Viðreisnar má senda á netfangið vidreisn@vidreisn.is.