11 apr Nokkur orð um samkeppni og íslenskan landbúnað

Almennt göngum við Íslendingar út frá því að allir séu jafnir fyrir lögum og reglum samfélagsins. Og þannig á það líka að vera. Á þessu eru þó nokkrar undantekningar enda íslenskt samfélag um margt sérstakt vegna smæðar sinnar og einangrunar.

Ein atvinnugrein sem nýtur sérstakra ríkisstyrkja er íslenskur landbúnaður. Sama má segja um hinar ýmsu menningarstofnanir, íþróttastarf, ákveðinn hóp listamanna og svo mætti lengi telja. Við sem samfélag höfum ákveðið það að þessir þættir samfélagsins séu okkur mikilvægir og þess vegna nýtum við okkar sameiginlegu sjóði til að tryggja tilvist þeirra og undirstöður samfélaginu til góðs. Gildir þar einu hvort að um ræðir tónlistarhúsið Hörpu, Þjóðleikhúsið, Íslensku óperuna, Háskóla Íslands eða íslenskan landbúnað. Allt er þetta hluti af okkar samfélagssáttmála jafnvel þó sumir stigi aldrei fæti inn í Hörpu og aðrir drekki aldrei mjólk eða borði hvorki kjöt né hveiti.

Hagræðing og fákeppni
Íslenskur landbúnaður hefur þó ákveðna sérstöðu í þessum efnum þar sem ákveðnir rekstrarþættir afurðastöðva í mjólkuriðnaði njóta einnig tiltekinna undanþága frá samkeppnislögum. Þetta á vissulega við um örfáar aðrar greinar líka en sérstaðan er engu að síður talsverð í tilfelli mjólkuriðnaðarins sem í dag einkennist af fákeppni.

Að því sögðu er ljóst að núverandi fyrirkomulag á mjólkurmarkaði hefur skilað sér í auknu hagræði fyrir bæði bændur og neytendur á undanförnum áratugum vegna sparnaðar sem rekja má til hagræðingar í rekstri, flutningi og aðföngum. Hvort sama árangri hefði verið hægt að ná með öðrum hætti er ómögulegt að segja en eftir stendur að mjólkuriðnaðurinn á Íslandi er öflug atvinnugrein og tækifærin eru mörg ef rétt er á málum haldið.

Þó svo að við Íslendingar séum í grunninn sammála um hvernig samfélagi við viljum búa í þá verða ráðstafanir hins opinbera á almannafé og undanþágur frá lögum alltaf umdeildar og skemmst er að minnast búvörusamninganna sem eins og kunnugt er voru naumlega samþykktir á Alþingi með 19 atkvæðum gegn sjö. Þessari stöðu þarf að snúa við enda óásættanlegt að ein af grunnatvinnugreinum þjóðarinnar sitji ítrekað undir neikvæðri umræðu.

Ýmist of eða van
Í samræmi við stjórnarsáttmálann hef ég farið yfir þá þætti sem snerta frávik mjólkuriðnaðarins frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga og lagt fram drög að frumvarpi þess efnis. Drögunum er meðal annars ætlað að koma til móts við athugasemdir Samkeppniseftirlitsins og annarra aðila sem telja samkeppnisstöðu mjólkuriðnaðarins vera óeðlilega í ljósi gildandi undanþága. Í samræmi við lýðræðisleg og gegnsæ vinnubrögð var frumvarpið lagt fram á vef ráðuneytisins til að gefa hagsmunaðilum og öðrum tækifæri til að tjá sig strax á fyrstu stigum málsins. Viðbrögðin við frumvarpsdrögunum hafa verið misjöfn, en sumir telja frumvarpið ekki ganga nógu langt á meðan aðrir, einkum þeir sem koma að mjólkuriðnaðinum, hafa lýst yfir áhyggjum og sumir farið mikinn á miðlunum. Þessum sjónarmiðum hefur nú verið komið milliliðalaust til ráðuneytisins.

Það er hvorki óeðlilegt að þau hagsmunaöfl sem búið hafa við sérreglur um nokkurn tíma vilji viðhalda þeim, né er það skrýtið að stjórnmálamenn og flokkar sem alla tíð hafa barist gegn samkeppni á sviði landbúnaðar tjái sig með afgerandi hætti. Hitt væri sérstakt ef nýir og gamlir flokkar sem kallað hafa eftir aukinni samkeppni og frelsi fylgdu ekki þeim hugsjónum sínum eftir. Reyndar tel ég málum þannig háttað að þeir sem vilja áfram sérreglur og undanþágur frá lögum sem gilda um almannahagsmuni þurfi að útskýra mál sitt en ekki hinir sem vilja að almennar leikreglur samfélagsins gildi.

Ég mun fara vel yfir þær athugasemdir sem hafa borist um frumvarpið og leggja það síðan fyrir þing og ríkisstjórn á komandi haustmánuðum. Mikilvægt er að söfnun mjólkur sé tryggð yfir allt landið og þar með byggðafesta, sem og að tryggður verði jafn aðgangur að kaupum á hrámjólk og auka þar með möguleika á frekari nýliðun við vinnslu á mjólkurvörum.

Aukin innsýn eykur traust
Í hreinskiptnum samtölum mínum við bændur síðastliðnar vikur hef ég ítrekað þá afstöðu mína að ekki stendur til að kollvarpa íslenskum landbúnaði á þessu kjörtímabili heldur þvert á móti styðja enn frekar við áframhaldandi sókn greinarinnar. Á því hefur engin breyting orðið þó svo að mörgum kunni að finnast endurskipun samráðshóps um búvörusamningana og umrædd frumvarpsdrög til marks um annað. Ég er hins vegar sannfærð um að hvort tveggja muni leiða til aukinnar umræðu um íslenskan landbúnað og í kjölfarið aukinnar sáttar eftir því sem fleiri öðlast skilning á stöðu bænda.

Við verðum að veita ólíkum hópum innsýn inn í málefni landbúnaðarins til að auka skilning og byggja upp traust. Að sama skapi verða mjólkurframleiðendur að skilja að á meðan þeir njóta ríkisstyrkja og undanþága frá lögum umfram aðra þá verða þeir að þola umræðu um hvort núverandi kerfi sé réttlátt og sanngjarnt gagnvart öðrum hópum samfélagsins. Annars skapast seint sátt um íslenskan landbúnað.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 11. apríl 2017.