10 apr Er víglínan að breytast?

Víg­línur breyt­ast oft í póli­tík. Stundum vegna eðli­legrar þró­unar en oftar en ekki vegna þess að til­teknir hags­mun­ar­hópar sjá hag sinn í að færa þær til svo ekki fáist í gegn raun­veru­leg umræða um kjarn­ann sjálf­an. Á síð­ustu vikum hafa raddir innan Sjálf­stæð­is­flokks­ins, Flokks fólks­ins og Mið­flokks­ins heyrst sem vilja Ísland út úr EES sam­starf­inu. Svipuð sjón­ar­mið hafa verið sett fram innan Fram­sókn­ar­flokks­ins á umliðnum miss­er­um. Þessi öfl vilja nú færa víg­lín­una frá því að klára aðild­ar­við­ræður við Evr­ópu­sam­bandið yfir í umræðu um efa­semdir um með EES samn­ing­inn. Við því vil ég vara.

Nú þegar tæp 25 ár eru liðin frá gild­is­töku EES samn­ings­ins er ljóst að áhrifa hans gætir víða og umbætur fyrir íslenskt sam­fé­lag verið ótví­ræð­ar. Er erfitt að ímynda sér þjóð­lífið án samn­ings­ins en oft er það svo að það sem við teljum til eðli­legra hlunn­inda er jákvæð afleið­ing samn­ings­ins. Má hér nefna nokkuð hindr­un­ar­lausan flutn­ing fólks, vöru og betri aðgang þjón­ustu fyrir utan aukna neyt­enda­vernd á gild­is­tíma samn­ings­ins. Þetta gerð­ist ekki sjálf­krafa hér á landi heldur var hluti af þeim skuld­bind­ingum sem við und­ir­geng­umst með samn­ingn­um.

Skýrslu­gerð, vinnu­brögð og full­veldið

Alþingi hefur nú sam­þykkt að fela utan­rík­is­ráð­herra að gera skýrslu um að kosti og galla EES samn­ings­ins. Það er fagn­að­ar­efni og er mik­il­vægt að vandað verði til verka og svip­aður metn­aður sýndur og þegar Norð­menn fóru í slíka úttekt fyrir nokkrum árum síðan en þá voru helstu sér­fræð­ingar þeirra kall­aðir til. Ég ætla að ganga út frá því að þótt utan­rík­is­ráð­herra sé tor­trygg­inn gagn­vart Evr­ópu­sam­vinn­unni og unn­andi Brexit að þessi vinna verði unnin af okkar besta fólki svo skýrslan sjálf geti orðið grund­völlur yfir­veg­aðrar umræðu. Verður fróð­legt að fylgj­ast með því.

Hitt er síðan að á þessu ári eru liðin eitt­hund­rað ár frá því að Ísland var sjálf­stætt og full­valda ríki. Það eru sögu­leg tíma­mót sem vert er að minn­ast því full­veldið er verð­mætasta sam­eign þjóð­ar­inn­ar. Varð­staða um full­veldið þýðir ekki að allt eigi að vera óbreytt eins og það var árið 1918. Þvert á móti. Full­veldið er lif­andi fyr­ir­brigði en í því felst að hver kyn­slóð þarf að gæta hags­muna Íslands í sam­fé­lagi þjóð­anna í sam­ræmi við fram­rás tím­ans og allt eftir því hvernig lönd og þjóðir haga og breyta sam­starfi og sam­vinnu sín á milli.

Krafan um sjálf­stæði snérist ekki um það eitt að taka stjórn lands­mála í eigin hendur heldur var hún einnig ákall um að færa þekk­ingu og vís­indi inn í búskap þjóð­ar­inn­ar. Og hún var krafa um frjáls við­skipti milli þjóða. Hug­sjónir Jóns Sig­urðs­sonar snertu ekki ein­vörð­ungu aukna sjálfs­stjórn Íslend­inga. Öðru nær. Hug­sjón­irnar vörð­uðu frjáls við­skipti og efna­hags­legt sam­starf við aðrar þjóðir en þar sá hann tæki­færi til fram­fara.

Full­veldið styrk­ist

Ákvarð­anir okkar Íslend­inga um að ger­ast stofn­að­ili að Nató, aðili að EFTA og síðan innri mark­aði Evr­ópu­sam­bands­ins með EES samn­ingnum hafa reynst far­sælar og við sem þjóð staðið undir þeirri ríku ábyrgð sem fólst í full­veld­inu. Í þeirri varð­stöðu höfum við staðið okkur vel. Eng­inn getur með rökum haldið því fram að við höfum svikið hug­sjónir Jóns Sig­urðs­sonar og ann­arra Íslend­inga sem börð­ust fyrir sjálf­stæði okk­ar. En við skulum ekki gleyma að um þetta hafa einmitt staðið deilur og átök verið hatrömm. Og öll þessi skref í átt að auknu alþjóða­sam­starfi og skuld­bind­ingum voru tekin í skugga ásak­ana um svik við full­veld­ið. Reynslan hefur hins vegar sýnt að sér­hvert þess­ara skrefa bætti efna­hag lands­ins og efldi vel­ferð fólks­ins. Það sem meira er – hvert þess­ara skrefa hefur styrkt full­veldi lands­ins þótt í þeim hafi falist að við deildum ákvörð­unum um mik­il­væg efni með öðru þjóð­um. Ísland er fyrir þær sakir stærra í sam­fé­lagi þjóð­anna en áður var.

Afstaða Íslands til sam­vinnu og sam­starfs við önnur ríki ræður nú meiru um þjóð­ar­hag en nokkru sinni fyrr í sög­unni. Einu gildir hvort litið er til varna lands­ins, við­skipta, efna­hags­mála, umhverf­is­mála, menn­ingar eða vís­inda þá ráða utan­rík­is­málin miklu um fram­þróun hér á landi. Því sam­fé­lagi þjóð­anna erum við ekki eyland heldur hluti af heild.

Við erum vissu­lega í góðri stöðu með aðild að innri mark­aði ESB og Schengen. Við erum jafn­vel aðilar að ESB að þremur fjórðu. Spurn­ingin snýst því ekki um aðild að þess­ari sam­vinnu heldur hvort við getu styrkt íslenskan efna­hag og styrkt vel­ferð­ar­kerfið með því að stíga feti fram­ar. Álita­efnin eru mörg. Nægir að nefna krón­una, neyt­enda­vernd, áhrifa­vald fjöl­þjóða­fyr­ir­tækja, hvernig við erum best varin í alþjóð­legu við­skipta­stríði og með hverjum við eigum mesta sam­leið við að tryggja lýð­ræði, frið og frjálsa hugs­un.

Leggjum saman mat á breyttar aðstæður í alþjóða­málum og nýjar áskor­anir fyrir Ísland

Gagn­rýnin á Evr­ópu­sam­bandið er víð­ast sterk­ust á jöðr­unum til hægri og vinstri. Það er skilj­an­legt enda er sam­bandið í raun mála­miðlun milli mark­aðs­sjón­ar­miða og vel­ferð­ar. Það er því ekki til­viljun að Norð­ur­löndin hafa talið hags­munum sínum best borgið í slíkri sam­vinnu. Ég geri mér hins vegar grein fyrir að um þetta er ágrein­ingur eins og um öll fyrri skref til auk­innar alþjóða­sam­vinnu.

Í því ljósi og vegna víð­tækra álita­efna sem snerta nær öll svið póli­tískra við­fangs­efna okkar vil ég ítreka til­lögu mína um að for­sæt­is­ráð­herra skipi þverpóli­tíska nefnd til þess að leggja mat á nýjar og breyttar aðstæður í alþjóða­mál­um, nýjar áskor­anir fyrir Ísland og nýja mögu­leika til þess að bæta hag fólks­ins í land­inu með því að taka nýtt skref í Evr­ópu­sam­vinn­unni.  Sumir kunna að segja að það sé borin von að ná sam­stöðu um þessi efni en það rétt­lætir heldur ekki að pott­lok sé sett á umræð­una. Til þess er ábyrgð allra stjórn­mála­flokka of rík.

Hér skiptir mestu að við stöndum frammi fyrir nýjum áskor­unum sem við þurfum að kort­leggja og draga fram rök­semdir með og á móti. Það er nauð­syn­legur grund­völlur heil­brigðrar umræðu og ákvarð­ana.  Það eru for­dæmi, góð for­dæmi fyrir slíkri vinnu. Í aðdrag­anda aðildar Íslands að EFTA skip­aði Við­reisn­ar­stjórnin slíka nefnd með full­trúum allra þing­flokka undir for­ystu Gylfa Þ. Gísla­son­ar. Fyrir meira en ára­tug var skipuð svipuð nefnd undir for­ystu Björns Bjarna­sonar þótt þörfin þá hafi ekki verið eins brýn og nú.  Nið­ur­staða þeirrar nefndar var ljóm­andi umræðu­grund­völl­ur.

Nú er nauð­syn­legt að meta stöðu Íslands í nýju ljósi enda blasa við nýjar áskor­an­ir. Við eigum að nýta tím­ann og tæki­færið til að setja þetta mál á dag­skrá og búa slíkri nefnd þannig umhverfi að umræðan um nefnd­ina verði und­ir­búin með vönd­uðum hætti og með aðild allra þing­flokka, líkt og gert var á árum áður. Síðan sjáum við hvert rök­ræðan sjálf leiðir okk­ur.  Við þetta á eng­inn að vera hrædd­ur. Þvert á móti þá getur slík nefnd sýnt fram á trú­verðug og vönduð vinnu­brögð þings og fram­kvæmda­valds. Vinnu­bragða sem geta styrkt lýð­ræðið og verið upp­lýsandi fyrir sam­fé­lagið allt. Slíkt er nauð­syn­legt því á end­anum er það alltaf þjóðin sem mun eiga loka­orð­ið.

Grein birtist fyrst á Kjarnanum 10. apríl 2018.