28 des Án réttlætis verður samfélag einskis virði

Stjórn­mála­menn hafa margir þann eig­in­leika að þeir eru fjarska glæsi­leg­ir, það er að segja að þeir líta betur út í fjarska en nánd. Leið­tog­arnir voru glæsi­legri og snjall­ari í gamla daga en þeir sem nú eru við stjórn­völ­inn. Nándin í nútíma­sam­fé­lag­inu gerir að það að verkum að kusk fellur oftar á hvít­flibbann. Maður á heldur aldrei að blind­ast af snilli eða gæðum neins. Þegar grannt er skoðað eru þeir í besta falli skárri en flest­ir.

Á hinn bóg­inn gleym­ist oft að við erum ekki að kjósa guð almátt­ug­an. Í kosn­ingum á að velja stefnu og hæft fólk til þess að fram­fylgja henni, ekki þann fyndnasta, þá við­kunn­an­leg­ustu eða þann mynd­ar­leg­asta, þó svo að þessir eig­in­leikar prýði líka gott fólk.

Vald spillir

Reynslan sýnir að völd breyta fólki. Geð­ug­ustu karlar og konur verða hroka­fullir og hrana­legir ráð­herr­ar. Sumir ganga enn lengra og halda að sér leyf­ist allt. Upp­ljóstr­anir um kyn­ferð­is­legt áreiti og ofbeldi frægra stjórn­mála­manna ber­ast víða að. Andrew Cuomo rík­is­stjóri í New York vakti athygli fyrir skel­egga fram­komu á fyrstu dögum Covid-­plág­unnar og margir sáu þar fyrir sér for­seta­efni. Í ljós kom að hann var káfari og klám­kjaftur sem hrökkl­að­ist úr emb­ætt­i.

Í Frakk­landi var Nicolas Hulot þjóð­hetja, eins konar David Atten­borough Frakka, for­ingi í umhverf­is­hreyf­ing­unni og umhverf­is­ráð­herra um skeið, virtur maður og vin­sæll. Nú hafa að minnsta kosti fimm konur sakað hann um kyn­ferð­is­legt ofbeldi og hann hefur dregið sig út úr sviðs­ljós­inu, en neitar öllu.

Nú í haust var upp­lýst að helsti menn­ing­ar­páfi komm­ún­ista, gamli Stalínist­inn Krist­inn E. Andr­és­son, var hald­inn barna­girnd. Fleiri ljót mál af þessu tagi hafa komið upp hér á landi og eflaust ekki allt komið fram enn. Sárs­auki fórn­ar­lambanna er enn meiri þegar skað­vald­arnir gegna trún­að­ar­stöðum og njóta virð­ingar í sam­fé­lag­in­u.

Ólík­legt virð­ist að engir félagar þess­ara manna hafi vitað um nein af þessum mál­um. Vand­inn er oft ekki bara vonda fólk­ið, heldur góða fólkið sem þeg­ir.

For­tíðin var ein­fald­ari

Eitt það versta sem fyrir stjórn­mála­mann kemur er að ná fram bar­áttu­máli sínu. Gömlu stjórn­mála­flokk­arnir sem störf­uðu fyrir 1918 guf­uðu upp með full­veld­inu. Sjálf­stæð­is­hetj­urnar áttu engan sama­stað leng­ur. Eftir hrun komm­ún­ism­ans hurfu bæði Alþýðu­banda­lagið og Alþýðu­flokk­ur­inn af sjón­ar­svið­inu. Þessir flokkar voru með 28 þing­menn af 60 sam­tals árið 1978.

Tutt­ugu árum seinna ætl­uðu þeir að sam­ein­ast í Sam­fylk­ing­unni, en sér­hags­munir og sér­lyndi ollu því að til varð Vinstri hreyf­ingin – grænt fram­boð. Árið 2009 voru þessir tveir flokkar með 36 þing­menn af 63 og mynd­uðu meiri­hluta­stjórn. Í kosn­ing­unum síð­ast­liðið haust fengu þeir 14 þing­menn sam­tals, jafn­marga og Vinstri græn ein og sér fengu tólf árum áður. Gamli vinstri væng­ur­inn er ekki svipur hjá sjón. Merk­is­berar hans eru í raun tveir smá­flokk­ar.

Sjálf­stæð­is­menn, sem lengst af studdu alþjóða­væð­ingu, jöfn tæki­færi allra og mark­aðs­lausnir, hafa þó síður en svo nýtt sér tæki­færið til þess að koma sínum gömlu bar­áttu­málum fram. Þvert á móti hafa ein­angr­un­ar­sinnar og varð­menn sér­hags­muna sterka stöðu í flokknum og hann hefur minnkað úr 25 þing­mönnum árið 2007 í 16 kosna í haust.

Fjöldi flokka á þingi sýnir að lín­urnar eru ekki lengur skarpar í stjórn­mál­un­um. Að hluta til vegna þess að flokk­arnir vilja hafa breiða skírskotun fremur en að fylkja sé um ákveðna sann­fær­ingu eða mál­stað. Þeir verða eins­leitir og fáir finna „sinn flokk“.

Ár umbylt­ingar eða stöðn­un­ar?

Meðan Repúblikanar kysstu vönd Trumps og báð­ust auð­mjúk­lega afsök­unar á því að hafa ekki fótum troðið lýð­ræðið fyrir hann bjuggu Íslend­ingar sig undir breyt­ing­ar. Í þrjú ár hafði setið að völdum rík­is­stjórn sem gerði ekki neitt nema klekkja á heil­brigð­is­kerf­inu, svo mjög að fáir tóku eftir miklum breyt­ingum á því þótt heims­far­aldur væri í gang­i.

Í lok jan­úar 2021 birti Gallup skoð­ana­könnun þar sem „hin frjáls­lynda miðja“, sem Kjarn­inn kallar svo, fékk góða útkomu. Sam­fylk­ingin tæp­lega 17%, Við­reisn nærri 12% og Píratar rúm­lega 11%. Sam­tals rétt um 40%. Með þessi úrslit hefði Sam­fylk­ing fengið 12 eða 13 þing­menn, Við­reisn átta og Píratar sjö. Mið­flokk­ur­inn hefði fengið fimm og rík­is­stjórnin fall­in.

Minnug boð­orðs sannra kappa: Aldrei skyldi góður drengur láta þá skömm af sér spyrj­ast að kjósa frið ef ófriður er í boði, hófu Sam­fylk­ingin og Við­reisn kosn­inga­bar­átt­una með inn­an­flokkserj­um. Flokk­arnir náðu sér eftir það aldrei á strik. Fjögra ára stjórn­ar­and­staða skil­aði frjáls­lyndu miðj­unni sam­tals rúm­lega tveimur pró­sentu­stigum minna en kom upp úr köss­unum árið 2017.

Stjórn­ar­flokk­arnir geta vel við unað. Sjálf­stæð­is­flokkur og Fram­sókn hafa end­ur­heimt forna frægð sem stóru flokk­arnir tveir, þó að 29 þing­menn séu vissu­lega nærri tug minna en flokk­arnir fengu árið 2013. VG tap­aði sann­ar­lega þremur þing­mönnum og fjórð­ungi fylg­is, sem er þó ekk­ert hjá því að hafa glatað til­trú sem vinstri flokk­ur. Hann nýtur þess aftur á móti að hafa við­kunn­an­legan for­ingja sem stóru rík­is­stjórn­ar­flokk­arnir sætta sig við.

Meðan VG smá­eyddi Vaff­inu úr stefn­unni mjak­aði Sam­fylk­ingin sér lengra til vinstri. Við­reisn fylgdi á eftir og reyndi að fylla það skarð sem Sam­fylk­ingin (og Björt fram­tíð) skildi eftir vinstra megin við miðj­una. Engir flokk­anna riðu feitum hesti frá þess­ari hliðr­un.

Flokkur fólks­ins hélt sig við ein­föld skila­boð eins og síð­ast. Kosn­inga­bar­átta flokks­ins var vel heppnuð og fylg­is­menn hans höfðu trú á því að hugur fylgdi máli hjá for­ingj­an­um. Flokk­ur­inn vann það afrek að fá kjör­dæma­kjör­inn mann í öllum kjör­dæmum lands­ins sem VG náði til dæmis ekki.

Mið­flokk­ur­inn ætl­aði að flikka upp á ásjónu sína með því að ýta út nokkrum af Klaust­ur­köpp­un­um.  Það voru mis­tök. Nýju fram­bjóð­end­urnir höfð­uðu ekki til kjarna­fylg­is­ins og upp­skeran var eftir því, þrátt fyrir ótrú­lega snjallt mynd­band af matar­æði for­ingj­ans.

Sós­í­alistar buðu fram gamlan útrás­ar­vík­ing í galla­jakka, en þrátt fyrir þessa breiðu skírskotun var upp­skeran ekki önnur en sú að tryggja for­ingj­anum trausta afkomu á kjör­tíma­bil­inu. Það er samt nokk­uð.

Óbreytt ástand en þó ekki

Eftir langar stjórn­ar­mynd­un­ar­við­ræður tókst flokk­unum loks að ná saman um plagg sem eng­inn man stund­inni lengur hvað stendur í. Lík­lega hefði verið erfitt að kom­ast að annarri nið­ur­stöðu. For­menn stjórn­ar­flokk­anna treysta hverjir öðrum, en bera lítið traust til for­ingja hinna flokk­anna.

Flækjan fólst fyrst og fremst í því að það þurfti að búta stjórn­ar­ráðið niður og raða bút­unum svo saman af handa­hófi til þess að hægt væri að bæta við nýjum Fram­sókn­ar­ráð­herra. Aðal­at­riðið var samt að koma ráð­herrum VG út úr heil­brigð­is- og umhverf­is­ráðu­neyt­unum sem tókst.

Reyndar eru miklar vonir bundnar við Will­um. Hann virð­ist vera skyn­samur og rétt­sýnn mað­ur. Verk­efnið er ærið eftir langt nið­ur­rifs­ferli und­an­gengin ár, en tæki­færin eru líka mörg. Vinstri menn hafa haft hag­ræð­ingu sem bann­orð í heil­brigð­is­kerf­inu og átta sig ekki á því að hún felst í því að gera jafn­mikið eða meira, á jafn­góðan eða betri hátt en áður fyrir minni pen­inga. Þá pen­inga er hægt að nýta í ann­að, til dæmis að flytja aðgerðir íslenskara lækna í Sví­þjóð heim. Ef Willum gætir þess að und­an­tekn­ingar verði ekki regla verður hann góður ráð­herra.

Þó að útgerð­ar­menn hafi smám saman eign­ast Ísland und­an­farin ár þá hafa tvær eignir verið þeim öðrum kær­ari: Morg­un­blaðið og sjáv­ar­út­vegs­ráðu­neyt­ið. Nú missa þeir von­andi það síð­ara þannig að til­færslan er tvö­faldur sig­ur.

Á sínum tíma treysti for­maður VG engum þing­manna sinna fyrir umhverf­is­ráðu­neyt­inu og fékk þangað utan­þings­mann úr Land­vernd til þess að ögra bæði Sjálf­stæð­is­mönnum og flokks­systk­inum sínum með vísan til sér­þekk­ingar hans. Nú er sá hinn sami kom­inn á þing og settur í eitt nið­ur­skorna ráðu­neyt­ið. Svona eru örlögin skrít­in.

Margir hafa horn í síðu Jóns Gunn­ars­sonar sem verður dóms­mála­ráð­herra. Jón er dug­legur maður og von­andi nýt­ast kraftar hans til góðs í ráðu­neyt­inu. Margir setja spurn­ing­ar­merki við að hann skyldi velja Brynjar Níels­son sem aðstoð­ar­mann, en gleymum því ekki að Brynjar hefur ekk­ert gert í ráðu­neyt­inu ennþá og litlar líkur eru á að það breyt­ist.

Fjár­málin þarf að taka föstum tök­um, en það er áhyggju­efni að lítil þekk­ing er á hag­fræði og við­skiptum á Alþingi. Enn eitt halla­árið í rekstri hins opin­bera tekur við eftir helgi. Því miður er áfram los­ara­bragur á útgjöld­um. Ný ráðu­neyti eru sögð kosta rúm­lega hálfan millj­arð á ári, sem eflaust er naumt met­ið. Fleiri ráð­herrar þýða að fleiri heimta meiri pen­inga.

Á sama tíma flæða pen­ingar til stjórn­mála­flokk­anna, svo mjög að þótt aðstoð­ar­menn séu í mörgum flokkum fleiri en þing­menn­irnir sjálfir náðu flokk­arnir að safna digrum sjóðum á kjör­tíma­bil­inu. Þetta er hvorki skyn­sam­legt né sið­legt, síst af öllu meðan rík­is­sjóður er rek­inn með bull­andi halla. Stjórn­ar­flokk­ana skortir skiln­ing á því að það eina sem hjálpar í öllum kreppum er að skulda ekki of mik­ið. Þetta á við um alla, ríki, sveit­ar­fé­lög, fyr­ir­tæki og ein­stak­linga.

Er lán að skulda?

Næsta vor velja kjós­endur sér nýjar sveit­ar­stjórn­ir. Þótt flest verk­efni sveit­ar­stjórna snúi að dag­legum rekstri grunn­stofn­ana er samt nokkur póli­tík til og rými fyrir hug­sjón­ir. Sá ein­stæði við­burður varð á Sel­tjarn­ar­nesi að meiri­hluti bæj­ar­stjórnar ákvað að hækka útsvar í stað þess að taka lán. Nú er ég ekki tals­maður hárra skatta, en skulda­söfnun er flutn­ingur á vanda dags­ins í dag til kom­andi kyn­slóða. Það þurfti kjark til að taka á vand­an­um. Sem betur fer voru til bæj­ar­full­trúar sem höfðu þann kjark. Næsta skref er von­andi að hag­ræða í rekstr­in­um.

Á Akur­eyri ákváðu bæj­ar­full­trúar að hætta með meiri- og minni­hluta á miðju kjör­tíma­bil­inu. Að sumu leyti er það skyn­sam­leg afstaða. Í stjórnum fyr­ir­tækja er sjaldn­ast stjórn­ar­and­staða eða minni­hluti, en þar ræða menn sig oft­ast til sam­eig­in­legrar nið­ur­stöðu. Hvers vegna skyldi það ekki líka ganga í bæj­ar­stjórn­um? Bæj­ar­fé­lög eru eins og stór fyr­ir­tæki. Í bæj­ar­stjórnum er reyndar lít­ill skiln­ingur á því að fram­kvæmda­stjór­inn á að sjá um dag­legan rekstur og vera and­litið út á við. Í bæj­ar­stjórnum eru mörg og stór egó.

Nýr Dag­ur?

Augu flestra stað­næm­ast við Reykja­vík. Í Sjálf­stæð­is­flokknum átti að beita gam­al­kunn­ugum vinnu­brögðum til þess að tryggja óbreyttan odd­vita þegar ákveðið var að hafa leið­toga­kosn­ingu, en öðrum yrði raðað á lista. Próf­kjör eru auð­vitað mein­gallað fyr­ir­komu­lag sem, rétt eins og lýð­ræð­ið, hafa þann eina kost að aðrar aðferðir eru enn verri. Félagi minn sagð­ist hafa verið spurður um Eyþór Arn­alds í skoð­ana­könnun nýlega.

Eyþór, sem fyrir nokkrum dögum lýsti ánægju sinni með for­ingja­próf­kjörið, hafði ekk­ert heyrt af þess­ari könn­un. Hann ákvað aftur á móti að láta hjartað ráða og hætta afskiptum af borg­ar­mál­efn­um. Kannski snýr hann sér að rekstri blaðs­ins sem hann á með útgerð­inni. Það verður spenn­andi hvort Hildur Björns­dóttir gefur ein kost á sér í odd­vita­val­inu eða hvort nú gilda önnur sjón­ar­mið.

Meiri ein­drægni hefur reyndar ríkt í meiri­hlut­anum á kjör­tíma­bil­inu en í borg­ar­stjórn­ar­flokki Sjálf­stæð­is­manna. Sjálf­stæð­is­flokk­ur­inn er und­ar­leg breið­fylk­ing í Reykja­vík. Í Alþing­is­kosn­ing­unum var engu lík­ara en frjáls­lyndi arm­ur­inn byði fram í Reykja­vík suður en íhalds­kjarn­inn í Reykja­vík norð­ur.

Ekki er víst að sam­heldni nægi núver­andi meiri­hluta til þess að halda völd­um. Bragga­málið olli miklum titr­ingi, en það var í sjálfu sér smá­mál í sam­an­burði við mörg önn­ur. Ný gas – og jarð­gerð­ar­stöð Sorpu á Álfs­nesi kostar 5-6 millj­arða, en þar virð­ist flest hafa mis­farist sem mis­farist gat: Eng­inn mark­að­ur, flaust­urs­leg hönn­un, úrelt tækni, millj­arða útgjöld.

Auð­vitað liggur ábyrgðin bæði hjá Sjálf­stæð­is­flokknum sem stýrir fimm af sex sveit­ar­fé­lögum á höf­uð­borg­ar­svæð­inu og meiri­hlut­anum sem var í Reykja­vík þegar sam­þykkt var að reisa verk­smiðj­una. En hefur verið tekið í taumana? Engum sögum fer af því.

Nú á að flytja Mal­bik­un­ar­stöð­ina Höfða sem er í eigu Reykja­vík­ur­borg­ar. Ein­hvern tíma voru örugg­lega rök fyrir því að borgin ræki slíka stöð. En nú sinna önnur fyr­ir­tæki slíkri þjón­ustu og hlægi­legt að sveit­ar­fé­lag sé í sam­keppni við þau. Hvers vegna ekki að selja fyr­ir­tækið á þessum tíma­mót­um?

Borgin hefur þegj­andi og hljóða­lítið stofnað hug­bún­að­ar­hús sem stefnir að því að ráða 60 sér­fræð­inga. Lík­lega er það vit­laus­asta ráð­stöfun núver­andi meiri­hluta í borg­inni að bjóða ekki út verk­efn­ið, sem felst í skil­virkara borg­ar­kerfi. Aðferðin er að þenja það út.

Form­leg athugun leiðir í ljós að Sunda­braut sé skyn­sam­leg fram­kvæmd. Sú nið­ur­staða blasir á hverjum degi við öllum íbúum í Graf­ar­vogi sem ekki eru inn­múr­aðir Sam­fylk­ing­ar­menn. Það er hollt og gott að ganga og hjóla: Best væru að það gerðu sem flest­ir, en greiðar sam­göngur eru aðals­merki allra góðra borga. Fátítt mun að borg­ar­full­trúar dragi lappir í slíkum fram­fara­málum sem brautin vissu­lega yrði.

Besti flokk­ur­inn vann árið 2010 stór­sigur út á það að vera „eitt­hvað ann­að“. En hann þorði að taka á fjár­málum borg­ar­inn­ar. List­inn hér að fram­an, sem alls ekki er tæm­andi, gefur til kynna að flokkur sem setti fram­an­greind mál á odd­inn gæti náð góðum árangri í kosn­ingum í vor.

Umræðan um auka­at­riðin

Því miður er umræða nú þögul um meg­in­málin í stjórn­mál­um. Litla athygli vekur að rík­is­stjórnin byrjar feril sinn á því að bjarga Bænda­sam­tök­unum með því að kaupa Hótel Sögu háu verði og treður upp á Háskól­ann. Dýrt verður að breyta hót­el­inu þannig að það nýt­ist skól­an­um. Sam­tímis selur hann hús­næði Kenn­ara­há­skól­ans gamla við Stakka­hlíð. Ein­hverjum datt í hug að skyn­sam­legt væri að breyta því í hót­el. Hug­mynd fyrir Reykja­vík­ur­borg?

Næsta skref rík­is­stjórn­ar­innar verður að nið­ur­greiða áburð fyrir bænd­ur. Land­bún­aður á Íslandi gæti auð­veld­lega orðið miklu far­sælli en nú, ef stjórn­mála­menn væru ekki stöðugt með kruml­urnar í honum á kostnað skatt­borg­ara. Mark­miðið er heldur ekki vel­ferð bænda heldur kerf­is­ins.

Eng­inn flokkur tal­aði svo heyrð­ist fyrir kosn­ingar um ósann­girn­ina í því að færa útgerð­ar­mönnum kvót­ann á silf­ur­fati í stað þess að selja hann á upp­boði, nema helst Flokkur fólks­ins.

Evr­ópu­málin eru feimn­is­mál í stjórn­mál­um, þrátt fyrir að stór hluti þjóð­ar­innar vilji skipa sér í sveit með nágranna­þjóð­un­um. Nán­ast eina umræðan um þau mál er í mál­gagni útgerð­ar­manna, sem kvartar undan því að Evr­ópu­sam­bandið vilji stemma stigu við fasískum stjórn­ar­háttum í Pól­landi og Ung­verja­land­i.

Margir sakna Morg­un­blaðs­ins, en það er ágætt blað (að frá­töldum 13,7%) þótt fáir njóti þess nú orð­ið. Um hver ára­mót er maður hrelldur með því að skipta eigi um rit­stjóra. Hver á þá að segja brandar­ann um Biden í kjall­ar­an­um, sem gengið hefur að minnsta kosti 20 sinnum í rit­stjórn­ar­grein­um, alltaf jafn­fynd­inn?

Um jólin lést Desmond Tutu, biskup frá Suð­ur­-Afr­íku, sem fékk Nóbels­verð­launin fyrir bar­áttu sína gegn aðskiln­að­ar­stefn­unni. Hann var ódeigur liðs­maður í bar­átt­unni gegn órétt­læti og kúgun í öllum myndum og sagði eitt­hvað á þessa leið: „Sá sem horfir á rang­læti án þess að segja neitt, tekur afstöðu með því.“

Greinin birtist fyrst á Kjarnanum 28. desember 2021