04 mar Uppskrift að áratug óstöðugleika
Stefnubreyting ríkisstjórnarinnar í lánamálum getur valdið flekamisgengi í þjóðarbúskapnum. Þegar ríkissjóður hættir við að taka innlend lán til að fjármagna hallann breytir það stöðu hans gagnvart atvinnulífinu.
Í veigamiklum atriðum ræðst samkeppnisstaða útflutningsgreina eins og ferðaþjónustu af verðgildi krónunnar og stöðugleika hennar. Stefnubreytingin leiðir til þess að hagsmunir ríkissjóðs og útflutningsatvinnuveganna fara ekki lengur saman að þessu leyti.
Gagnstæðar flekahreyfingar
Þegar sóttvarnir leyfa ferðaþjónustunni að fara af stað á nýjan leik streyma erlend lán inn í ríkissjóð og halda uppi eða hækka gengi krónunnar. Einmitt á þeim tíma þarf ferðaþjónustan mest á samkeppnishæfu gengi að halda.
Fleki ríkissjóðs færist með öðrum orðum í gagnstæða átt við fleka útflutningsatvinnuveganna. Það veldur óróa og skjálftavirkni.
Þegar skuldir ríkisins eru í erlendri mynt vilja stjórnmálamennirnir halda uppi genginu því að lækki það hækka skuldirnar. Þá verður óhjákvæmilegt að grípa til skattahækkana eða niðurskurðar. Að því kemur, en fram að því borga útflutningsgreinarnar brúsann.
Endurtekning
Fyrir hrun hækkaði gengi krónunnar stöðugt því að bankarnir dældu ótæpilega inn erlendu lánsfé. Sú blaðra sprakk á endanum. Þó að erlendar lántökur ríkissjóðs nú séu alls ekki af sömu stærðargráðu, og afgangur sé af utanríkisviðskiptum, eru þær sama eðlis og hafa sams konar áhrif.
Þegar að því kemur að loftið fer úr blöðrunni mun það bæta samkeppnisstöðu ferðaþjónustunnar. En fram til þess tíma mun falskt gengi virka eins og sérstök skattheimta á þessa atvinnugrein, sem á að leiða viðreisnina.
Fyrst í stað munu erlendu lántökurnar hins vegar virka eins og skattalækkun fyrir launafólk vegna gengisáhrifa þeirra. Samt segir ríkisstjórnin of há laun vera helsta vanda atvinnulífsins nú.
Þegar kemur að afborgunum á seinni hluta næsta kjörtímabils fær launafólk þetta svo í höfuðið með tvöföldum þunga. Þær virka öfugt á gengið: það veikist og skuldirnar hækka. Þá þarf að hækka skatta. Og til viðbótar munu kjörin rýrna vegna lækkunar á gengi krónunnar.
Vítahringur
Hér er verið að búa til vítahring innri spennu í þjóðfélaginu. Útilokað er að hagsmunir ríkissjóðs og ferðaþjónustunnar falli saman á sama tíma. Og eins munu hagsmunir launafólks og útflutningsgreina skarast í tíma.
Þegar launafólk græðir á krónunni tapa útflutningsgreinarnar. Þegar að því kemur að útflutningsgreinarnar fá ávinning af krónunni tapa launþegar. Í þessum vítahring næst aldrei sátt á vinnumarkaði um ábyrga launaþróun og uppbyggilega efnahags- og atvinnustefnu.
Fyrstu viðbrögð ríkisstjórnarinnar eftir að kreppan skall á lofuðu góðu. Þá ætlaði hún að byggja á því fyrirheiti Seðlabankans að prenta þá peninga, sem ríkissjóður þyrfti til að geta tekið innlend lán á lágum vöxtum og án gengisáhættu.
Stöðugleikinn gleymdist
Þegar á reyndi komst Seðlabankinn að þeirri niðurstöðu að þrátt fyrir gjaldeyrisvarasjóðinn væri ekki unnt að nota krónuna í þessum tilgangi. Möguleikinn á seðlaprentun við neyðaraðstæður hefur þó verið helsta röksemdin fyrir því að reka sjálfstæðan gjaldmiðil.
Þau rök fuku út um gluggann á einni nóttu. Rökrétt viðbrögð hefðu verið að taka gjaldmiðilsmálin til endurskoðunar. Ríkisstjórnin kaus hins vegar að kúvenda lánapólitíkinni og hefja lántökur í evrum í stórum stíl án þess að tryggja stöðugleika krónunnar til frambúðar.
Þetta leiðir til spennu milli þeirra lykilaðila í hagkerfinu, sem taka stærstu efnahagslegu ákvarðanirnar.
Svigrúm Íslands til að fjármagna nauðsynlegar kreppuráðstafanir, án þess að grípa til skattahækkana eða niðurskurðar, ræðst af því hvort vextir verði til muna lægri en hagvöxtur og gengisáhætta.
Betra að taka strax á rót vandans
Frá sjónarhóli þeirra sem fara með völdin hefur þessi nýja staða þann kost að áhrifin koma ólíklega fram í bókhaldi ríkisins fyrr en eftir kosningar. Jafnvel ekki fyrr en líður á næsta kjörtímabil.
Fyrir atvinnulífið og launafólkið verða afleiðingarnar verri og þyngri. Ferðaþjónustan finnur þetta fljótt en launafólk fyrst þegar frá líður. Hyggilegra hefði verið að horfast í augu við rót vandans strax.
Óbreytt stefna er uppskrift að áratug óstöðugleika.
Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 4. mars 2021