07 okt Hvaða frávik eru leyfileg?
Landskjörstjórn gaf út kjörbréf eftir að hafa komist að þeirri niðurstöðu að ekki hefði verið sýnt fram á að meðferð kjörgagna og endurtalning atkvæða í Norðvesturkjördæmi hefði verið samkvæmt lögum.
Þó að landskjörstjórn úrskurði ekki um gildi kosninga getur hún tekið afstöðu til þess hvort annmarkar hafi verið á framkvæmdinni. Það gerði hún þegar kosningar til stjórnlagaþings voru kærðar til Hæstaréttar 2011.
Óvissa
Alþingi tekur nú í fyrsta skipti við kjörbréfum með efasemdum landskjörstjórnar um að framkvæmd endurtalningar í einu kjördæmi hafi fullnægt lagaskilyrðum í veigamiklum atriðum. Og niðurstaðan hefur skiljanlega verið kærð.Þetta hefur valdið óvissu um hverjir eru réttkjörnir alþingismenn.
Slík réttaróvissa, sem snýr að sjálfri undirstöðu lýðræðisins, er fordæmalaus.
Ágalli
Ólafur Jóhannesson vék að þeim ágalla í riti sínu Stjórnskipun Íslands, sem út kom 1960, að Alþingi skæri sjálft úr um gildi eigin kjörbréfa. Vandamálið er því löngu þekkt, en breytir ekki hinu að fara verður að gildandi stjórnskipunarreglum.
Þingið þarf ekki að eyða miklum tíma í rannsóknir. Það á fyrst og fremst að meta lagarök málsaðila, kærenda og dómsmálaráðuneytis, sem er æðsti framkvæmdavaldshafinn, sem ber ábyrgð á framkvæmd kosninganna.Verulegir annmarkar á framkvæmd kosninga eru forsenda ógildingar.
Helsta fordæmið þar að lútandi er ákvörðun Hæstaréttar um ógildingu kosninga til stjórnlagaþings.
Fordæmi
Í því tilviki komst Hæstiréttur að þeirri niðurstöðu að í fimm atriðum hefðu verið annmarkar á framkvæmd kosninganna og þar af verulegir í tveimur.
Annar verulegu annmarkanna laut að því að umboðsmenn voru ekki kallaðir til.Í Norðvesturkjördæmi varð einmitt misbrestur á viðveru umboðsmanna.
Hæstiréttur ógilti stjórnlagaþingskosninguna með tilvísun í öll fimm atriðin. En hann tók ekki beint afstöðu til þess hvort annað, eða bæði atriðin þar sem annmarkar voru verulegir, hefði dugað til sömu niðurstöðu.
Alltént hefur Hæstiréttur sett það skýra fordæmi að misbrestur á viðveru umboðsmanna telst vera verulegur annmarki.
Traust
Þá vaknar sú spurning hvort brot á lögum um vörslu kjörgagna milli talningar og endurtalningar teljist vera verulegur annmarki.
Af fordæmi Hæstaréttar má ráða að ekki þarf að sýna fram á að líkur standi til að átt hafi verið við kjörgögnin á þessum tíma.
Reglurnar eru settar til þess að skapa traust. Sé ólögmæt meðferð kjörgagna líkleg til að veikja traust ætti annmarkinn að teljast verulegur samkvæmt fordæminu.
Lagarök
Þegar kærur vegna stjórnlagaþingskosninganna komu til ákvörðunar í Hæstarétti, færðu landskjörstjórn og dómsmálaráðuneytið fram lögfræðileg rök fyrir því að kæruefnin ættu ekki að leiða til ógildingar.
Hæstiréttur hafnaði hins vegar rökum þeirra.
Á sínum tíma kom ýmsum á óvart hversu strangar kröfur Hæstiréttur gerði. Alþingi getur þó ekki horft fram hjá þeim afdráttarlausu fordæmum nú.
Dómsmálaráðuneytið
Landskjörstjórn hefur þegar lýst því yfir að ekki hafi verið sýnt fram á að farið hafi verið að lögum við endurtalninguna.
Ósennilegt er því að hún andmæli lagarökum kærenda eins og 2011.Framkvæmd kosninga heyrir undir dómsmálaráðuneytið. Alþingi verður því að kalla eftir lagarökum þess eins og Hæstiréttur gerði, varðandi gildi kosninga til stjórnlagaþings.
Mesta spennan er að sjá hver þau verða. Helsta spurningin er hvaða lærdóm ráðuneytið dregur af því að Hæstiréttur hafnaði lagarökum þess 2011. Þetta er því mikilvægara að ekki er ólíklegt að meirihluti þingmanna halli sér á endanum að lagarökum dómsmálaráðuneytisins.
Andmæli dómsmálaráðuneytið ekki ógildingarkröfunum er erfitt að sjá að Alþingi eigi annan kost en að fallast á þær.
Uppkosning?
Komi til uppkosningar hafa kjósendur í Norðvesturkjördæmi vitneskju um úrslit í öðrum kjördæmum. Þetta er mikill ágalli. En hann getur ekki haft áhrif á lögfræðilegt mat á því hvort kosning skuli ógilt eða ekki.
Lög mæla einfaldlega fyrir um að uppkosning skuli fara fram, ef þeir verulegu annmarkar voru á framkvæmd kosninganna að þeir leiði til ógildingar.
Það er svo önnur spurning hvort Alþingi getur takmarkað ógildinguna við síðari talninguna þannig að sú fyrri gildi. Um það eru ekki eins skýr fordæmi.