14 maí Eru atkvæði skiptimynt?
Nýleg ummæli þeirra Loga Einarssonar, formanns Samfylkingarinnar, og Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar um jöfnun atkvæða milli landshluta má endursegja þannig, að þeir telji jafnræði ekki forgangsmál.“
Þannig hefst grein, sem Þröstur Ólafsson hagfræðingur skrifaði nýverið í Kjarnann. Tilefni hennar voru viðbrögð þessara tveggja formanna við svari Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra við þeirri fyrirspurn Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur, formanns Viðreisnar, hvort setja ætti jöfnun kosningaréttar á dagskrá við endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Í grein sinni segir Þröstur Ólafsson einnig: „Jöfnun atkvæðavægis er mergurinn málsins. Það er ekki og má aldrei verða skiptimynt, því þarna liggur lykillinn að samfélagslegum grundvelli lýðræðislegra stjórnarhátta. Það er þó huggun harmi nær að Viðreisn heldur kúrs.“
Rökræðukönnunin setti jafnt vægi atkvæða á dagskrá
Rekja má aðdraganda þessarar umræðu til viðhorfskönnunar, sem forsætisráðherra og formenn stjórnmálaflokka beittu sér fyrir á liðnu ári. Henni var svo fylgt eftir með rökræðukönnun, sem er afar merkilegt nýmæli hér á landi. Þar fékkst skýr mynd af því hvernig fólkið í landinu hugsar um endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Forsætisráðherra setti jöfnun atkvæða ekki á dagskrá við þá áfangaskiptu endurskoðun stjórnarskrárinnar, sem nú fer fram. Rökræðukönnunin sýndi hins vegar að fólkið í landinu telur að þetta viðfangsefni eigi að vera á dagskrá.
Þegar að var spurt, gat forsætisráðherra því varla gengið skemur til móts við þetta afgerandi álit en að bjóðast til að kanna hug formanna annarra flokka til þess. Ætla verður að hugur hafi fylgt máli. En ekki er unnt að útiloka að þetta hafi aðeins verið leikur í stöðunni til að geta sagt við þjóðina að ekki hafi verið nægur samhugur á Alþingi.
Jöfnuður, skiptimynt eða: ekki forgangsmál
Þegar kemur að spurningunni um vægi atkvæða má með hæfilegri einföldun skipta afstöðu stjórnmálaflokka í þrennt: Fyrst eru það þeir sem telja að jafn atkvæðisréttur sé grundvallarregla lýðræðislegra stjórnarhátta og megi því ekki vera skiptimynt til þess að jafna mismunun á öðrum sviðum.
Svo eru það þeir sem telja að atkvæðarétturinn eigi beinlínis að vera skiptimynt. Hugsunin virðist vera þessi: Þar sem hallar á landsbyggðina telst það jafnað út í skiptum fyrir þyngri atkvæði. Þannig eru allir jafnir.
Þá eru það þeir sem vilja, eða segjast vilja, jafnan kosningarétt en telja að ekki beri að setja það mál í forgang þegar hagkvæmt þykir að halda friðinn við fylgjendur skiptimyntarhugmyndafræðinnar.
Að rjúfa friðinn
Á síðustu öld rauf Sjálfstæðisflokkurinn tvívegis, 1942 og 1959, friðinn við fylgjendur hugmyndafræðinnar um atkvæði sem skiptimynt. Þá voru skref stigin til jöfnunar atkvæða í samvinnu við Alþýðuflokk, Sósíalista og síðar Alþýðubandalag. Við lok síðustu aldar stigu svo allir flokkar í sátt og samlyndi lítið skref í áttina.
Á þessari öld hefur Sjálfstæðisflokkurinn kosið að halda friðinn við þá sem líta á atkvæði sem skiptimynt. Engum ætti að koma á óvart að miðflokksmenn fylgi hinni gömlu rótgrónu afstöðu Framsóknar um misvægi atkvæða.
En ugglaust hefur það komið fleirum en Þresti Ólafssyni í opna skjöldu, að jafnaðarmenn á Alþingi skyldu nú í fyrsta sinn flytja sig yfir í raðir þeirra sem telja að friðurinn við fylgjendur hugmyndafræðinnar um atkvæði sem skiptimynt, skuli hafa forgang.
Eftirfylgnin á Alþingi veikt
Ræða, sem Birgir Ármannsson, formaður þingflokks sjálfstæðismanna, hélt fyrr í vetur um þetta efni á Alþingi, benti til þess að ekki væri útilokað að flokkur hans væri nú tilbúinn til þess að taka höndum saman við aðra þá sem vilja jafna vægi atkvæða. Líklega þarf þó mikinn þrýsting til þess að það gerist.
Álit fólksins í rökræðukönnuninni ýtti greinilega við Sjálfstæðisflokknum. Það veikir hins vegar eftirfylgnina á Alþingi, ef Samfylkingin hyggst í raun skerast úr leik, í fullkominni andstöðu við það álit.
Sögulegt tækifæri gæti af þessum sökum farið forgörðum.