10 sep Brexit, Icesave og stjórnarskráin
Rúm fjögur ár eru frá því að naumur meirihluti Breta ákvað í þjóðaratkvæðagreiðslu að segja skilið við Evrópusambandið. Í full þrjú ár var Bretland stjórnlaust af því að hver skildi úrslitin eftir sínu höfði.
Nú telja sumir að aðlögunartímanum kunni að ljúka um næstu áramót án nýs samnings. Margir tala um hættu í því sambandi. Það er þó eina niðurstaðan, sem er í fullu samræmi við þann kost, sem meirihlutinn merkti við á kjörseðlinum.
Brexit
Kjarni málsins er sá að Bretar fengu aldrei kost á að segja álit sitt á því hvort þeir vildu samningssamband af einhverju tagi í stað aðildar. Valið var bara: Inni eða úti. Þeir kusu að fara út án nokkurs fyrirvara um samningssamband.
Viðbrögð ríkisstjórna og þjóðþinga við niðurstöðum þjóðaratkvæðis skipta alltaf máli. Þannig var rökrétt að þáverandi forsætisráðherra Breta segði af sér eftir að málstaður hans féll. Það var hins vegar út í hött að velja annan aðildarsinna til að taka við.
Það eina rétta í stöðunni var að gefa þjóðinni tafarlaust kost á að velja nýtt þing til að framkvæma nýjan þjóðarvilja. Það tók meira en þrjú ár.
Icesave
Eins hefðu þjóðaratkvæðagreiðslurnar hér heima um Icesave átt að leiða til nýrra þingkosninga. Í síðara skiptið felldi þjóðin lög, sem meirihluta ríkisstjórn og Sjálfstæðisflokkurinn höfðu samþykkt. Hér skorti skilning á rökréttum, lýðræðislegum viðbrögðum.
Þjóðaratkvæðið um Icesave var ekki leiðbeinandi. Það var bein ákvörðun. Aftur á móti fól hún ekki í sér lyktir deilunnar við Breta og Hollendinga. Í raun kaus þjóðin að ráði forseta Íslands að flytja valdið um málalyktir frá Alþingi til fjölþjóðlegs dómstóls.
Kjarni málsins er að þjóðaratkvæðið var veðmál um málalyktir fyrir dómi en ekki málalyktirnar sjálfar. Þær komu fyrst með EFTA-dómnum, sem féll Íslandi í vil á grundvelli Evrópusambandsreglna.
Stjórnarskráin
Sú stjórnarskrárendurskoðun, sem forsætisráðherra stýrir nú, hefur kveikt umræðu um leiðbeinandi þjóðaratkvæði frá 2012. Þar var spurt hvort leggja ætti tillögur stjórnlagaráðs til grundvallar nýrri stjórnarskrá.
Þáverandi ríkisstjórn tók bókstaflega orðalagið að leggja til grundvallar. Frumvarp hennar var því nokkuð breytt að ráði íslenskra sérfræðinga í stjórnskipunarrétti.
Nokkru síðar lagði ríkisstjórnin fram mjög umfangsmiklar viðbótarbreytingar samkvæmt ráðgjöf sérfræðinga Evrópuráðsins. Eftir það vildi hún ekki láta reyna á umræður um málið á Alþingi.
Þegar á þessu stigi voru skiptar skoðanir um túlkun á niðurstöðum þjóðaratkvæðagreiðslunnar.
Staða málsins
Óbreytt tillaga stjórnlagaráðs hefur síðan verið gefin út á prenti með ávarpi fyrrum forseta Íslands.
Ýmsir líta svo á að þjóðin hafi beinlínis samþykkt þessa útgáfu af tillögum stjórnlagaráðs sem nýja stjórnarskrá. Af því leiði að Alþingi hafi ekki umboð til annars en samþykkja hana í heilu lagi.
Forsætisráðherra lítur á hinn bóginn svo á að sú áfangaskipta endurskoðun, sem hún hélt áfram frá tíð ríkisstjórnar Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, byggi á niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslunnar.
Svo eru þeir, sem telja að spurningarnar í þjóðaratkvæðinu hafi verið eins og í illa orðaðri skoðanakönnun. Niðurstöðurnar hafi því verið of óskýrar til að binda Alþingi á nokkurn hátt.
Lærdómurinn
Þjóðaratkvæðið um Brexit leysti báða helstu stjórnmálaflokka landsins upp í stríðandi fylkingar. Af þessu hlaust langvarandi pólitískur glundroði, sem fyrst nú sér fyrir endann á. Enginn sér þó fyrir efnahagslegu áhrifin.
Icesavemálinu lauk með því að Bretar og Hollendingar fengu allar kröfur sínar að fullu greiddar með vöxtum og áföllnum kostnaði. Tvær þjóðaratkvæðagreiðslur og sigur fyrir fjölþjóðlegum dómi breyttu engu um þá niðurstöðu.
Þegar síðasta þing þessa kjörtímabils hefst eru aðstæður með þeim hætti að deilur um túlkun á átta ára gamalli þjóðaratkvæðagreiðslu halda umræðum um afmarkaðar efnisbreytingar á stjórnarskrá í uppnámi.
Þjóðaratkvæðagreiðslur geta skorið á hnúta en líka búið til vandamál og hættur eftir því hvernig að þeim er staðið og við þeim brugðist.