31 des Viðreisn Íslands!
Hvílíkt ár! Við höfum lesið um harðindavetur og drepsóttir. Árið byrjaði með snjóflóði og hamfaraveðri svo vikum skipti og lauk með aurskriðum. Blessunarlega án manntjóns. En ég hygg að fæst okkar hafi ímyndað sér að á okkar dögum myndum við glíma við heimskreppu vegna farsóttar.
Þegar við fögnum nýju ári horfum við með bjartsýni til þess að við fáum brátt bóluefni til að sigrast á vágestinum. Klaufagangur ríkisstjórnar og upplýsingaóreiða um hvenær við getum hent þessari boðflennu út í hafsauga breytir ekki þeirri bjartsýni. Góður árangur í sóttvörnum stafar m.a. af samstarfi ríkis og einkaaðila. Því verður ríkisstjórnin að leggja tortryggni sinni gagnvart einkaaðilum á heilbrigðissviði og nýta öll þau sambönd sem hún hefur til að tryggja hagsmuni Íslendinga.
Við stöndum í þakkarskuld við þá sem af þekkingu og hyggjuviti hafa stýrt erfiðum en óhjákvæmilegum sóttvörnum hér á landi. Um allt samfélagið er líka fólk, sem í þessari glímu hefur lagt meira á sig en ætlast má til í þágu heildarinnar. Fyrir það erum við endalaust þakklát.
Vitaskuld hefur sumt orkað tvímælis. En það sem máli skiptir er að í heild leysti sóttvarnateymið verkefnið vel af hendi og skapaði nauðsynlega samstöðu.
Hnapphelda stjórnarsamstarfsins
Viðreisn hefur stutt þá hugsun að skuldsetja ríkissjóð tímabundið til þess að brúa bilið fyrir þau heimili og fyrirtæki, sem harðast hafa orðið fyrir barðinu á kreppunni. Þannig að viðspyrnan verði sem snörpust fyrir íslenskan efnahag þegar þar að kemur. Ágreiningurinn við ríkisstjórnina hefur ekki snúist um þessa hugmyndafræði.
Kjarninn í gagnrýni Viðreisnar á efnahagsaðgerðirnar er sá að okkur fannst ekki nógu stór skref stigin strax. Þegar við fluttum tillögur um stærri skref í byrjun faraldursins voru þær felldar. Ríkisstjórnin kom svo með margar þeirra mánuðum seinna. Snarpari viðbrögð hefðu veitt okkur sterkari viðspyrnu.
Satt best að segja held ég að þessi seinu viðbrögð stafi ekki einvörðungu af skilningsleysi forystumanna stjórnarflokkanna. Vandinn liggur í eðli stjórnarsamstarfsins.
Það varð til í blússandi góðæri og grundvöllur stjórnarsáttmálans var kyrrstaða. Nema fyrir ríkissjóð sem ríkisstjórnin gerði ósjálfbæran löngu fyrir veiru. Stjórn, sem mynduð er á kyrrstöðuforsendum, á erfitt með að bregðast við breyttum aðstæðum, hvað þá nýjum áskorunum með markvissri stefnu.
Þessi eðlislæga hnapphelda stjórnarsamstarfsins verður svo enn alvarlegri þegar við á nýju ári þurfum að leggja línur um viðreisn landsins.
Ný og betri stjórnarskrá
Ég tók því vel þegar forsætisráðherra bauð öllum þingflokkum í byrjum kjörtímabilsins til samstarfs um heildstæðar breytingar á stjórnarskrá. Verkinu átti ljúka á tveimur kjörtímabilum.
Nú er komið að skuldadögum fyrri áfanga. Forsætisráðherra hefur kynnt fjögur frumvörp. Ég hef boðist til að standa að flutningi þriggja þeirra.
Auðlindaákvæðinu óbreyttu get ég aftur á móti ekki fylgt. Ástæðan er sú að þar er þjóðareign auðlinda ekki tryggilega meitluð í stein með ótvíræðu skilyrði um endurgjald fyrir tímabundnar nýtingarheimildir.
Þá hefur forsætisráðherra ekki efnt það, sem samþykkt var í byrjun, að koma fram með tillögu sem færir fólkinu í landinu rétt til að ákveða sjálft í þjóðaratkvæðagreiðslu hvernig það kýs að skipa málum varðandi fjölþjóðasamvinnu landsins á krefjandi tímum. Að þjóðin fái það frelsi í stjórnarskrá sem hún þarf til að kveða á um eigin framtíð.
Ef engar breytingar verða á afstöðu stjórnarflokkanna verða alþingiskosningarnar úrslitaorrusta um þessi grundvallarágreiningsefni.
Í þeirri baráttu mun Viðreisn standa vörð um þá ríku almannahagsmuni, sem að baki búa, og heita því að leggja sitt af mörkum til að ljúka heildarverkinu á næsta kjörtímabili.
Ný viðreisnaráætlun um meiri hagvöxt
Á næstu árum þurfum við að gera miklu meira en að reisa við þá efnahagsstarfsemi sem lamaðist í kreppunni: Auka þarf verðmætasköpun verulega umfram það til að geta staðið undir skuldunum.
Í fjármálaáætlun til næstu fimm ára hafa flokkarnir lengst til vinstri og hægri náð saman um heildarumfang ríkisútgjalda. Ég reikna ekki með stórum ágreiningi um þá niðurstöðu. En krafan verður því sterkari um hagræðingu og skipulagsbreytingar í ríkisrekstrinum til að nýta fjármunina betur þar sem þörfin er mest.
Stærsti vandinn felst í hinu að stjórnarsamvinna um kyrrstöðu og íhald á engin svör við því hvernig auka á hagvöxt þannig að skuldasöfnunin þrengi ekki að velferðarkerfinu. Kunnuglegt stef um skattahækkanir er ekki lausnin.
Stjórnarflokkarnir segja það eitt að trú þeirra sé að við munum nálgast sama hagvaxtarstig og áður. En sú trú dugar engan veginn eigi að verja velferðarkerfið og vinna á skuldavandanum.
Hér duga engin vettlingatök. Við þurfum að setja okkur markmið lengra fram í tímann. Til þess að atvinnulífið geti hlaupið hraðar þarf að ryðja hindrunum úr vegi. Það kallar á margvíslegar skipulagsbreytingar og undan því verður ekki vikist að grípa þau tækifæri sem felast í fjölþjóðasamvinnu.
Við þurfum nýja viðreisnaráætlun fyrir Ísland. Þar sem frjálslyndi er lykillinn.
Samstarf við Evrópusambandið um stöðugri krónu
Virkari samkeppni er mikilvæg forsenda þess að hægt verði að auka framleiðni í atvinnulífinu. Til þess þurfa sérhagsmunir að víkja fyrir almannahagsmunum.
Sjávarútvegurinn hefur skilað mikilli framleiðni og verðmætum. Þar eru enn ónýtt tækifæri. Markaðslausnir við ákvörðun veiðigjalda í tímabundnum samningum eru eitt skref. Annað felst í auknu gegnsæi, kröfum um skráningu á hlutabréfamarkað og skilyrðum um dreifða eignaraðild að stærstu fyrirtækjum.
Auka á stuðning við landbúnaðinn. Um leið þarf að leysa nýja verðmætasköpun úr læðingi með frjálsara kerfi og tengingu við loftlagsmarkmið.
Stöðugur gjaldmiðill er síðan helsta forsenda framleiðniaukningar. Sá mikli vöxtur í nýsköpun og þekkingariðnaði, sem við þurfum að reiða okkar á næsta áratug, verður því aðeins að veruleika að við fáum stöðuga mynt. Hér er til mests að vinna og engu einasta tækifæri má tapa.
Árlegur kostnaður almennings og fyrirtækja vegna krónunnar hleypur á tugum milljarða. Byrðin vegna skuldavandans verður einnig þyngri vegna krónunnar.
Viðreisn ætlar því að leggja til að án tafar verði leitað eftir formlegu samstarfi við Evrópusambandið, á grundvelli aðildar okkar að innri markaði þess, til þess að verja stöðugra verðgildi krónunnar. Síðan verður að opna fleiri útflutningsmöguleika, efla samkeppni og menningarsamstarf með fullri aðild að Evrópusambandinu.
Kosið um frjálslyndi eða íhald
Þetta er kjarninn í nauðsynlegum breytingum. Engri þjóð hefur tekist að ná þeim hagvexti, sem við þurfum nú svo sárlega á að halda til að verja velferðarkerfið, nema með miklum skipulagsbreytingum og nýjum skrefum í fjölþjóðasamvinnu.
Fjölþjóðasamvinna er líka forsenda þess að við náum settum markmiðum í loftslagsmálum. Án raunhæfra aðgerða geta þau orðið dýrkeyptari en veiran. Í heild hanga fjölmörg brýn verkefni á þessari spýtu áætlunar um viðreisn efnahagsins.
Kosningarnar næsta haust snúast því ekki eins og stundum um óskalista, heldur um frjálslyndi eða íhald, vöxt eða stöðnun.
Leysum gátuna
Þegar við stöndum andspænis miklum áskorunum reynir á þá kjölfestu sem við eigum í íslenskum menningararfi. Þar sem jafnréttisáherslur leika líka stærra hlutverk en áður. Gleymum aldrei að við erum að vinna fyrir fólkið okkar og ættarlandið sjálft.
Þorsteinn Erlingsson varð þjóðskáld á átakatíma í íslenskri sögu þegar við brutumst til sjálfstæðis til þess að skipa eigin málum að vild og haga samvinnu við aðrar þjóðir eins og best þjónaði okkar hagsmunum. Hann unni Íslandi, var eldhugi, jafnaðarmaður en jafnframt óhræddur við að brýna landa sína til að takast á við nýjar áskoranir.
Mér finnst sem þessar ljóðlínur hans eigi vel við það mikla verkefni, sem við okkur blasir nú:
Því sá, sem hræðist fjallið og einlægt aftur snýr,
fær aldrei leyst þá gátu: hvað hinum megin býr.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 31. desember 2020