31 des Málamiðlun fyrir stjórnarflokkana
Á úthallandi vetri árið 1939 þóttu horfur í dýrtíðarmálum ískyggilegar og hætta á nýrri styrjöld blasti við. Þetta varð til þess að þrír stærstu flokkar Alþingis mynduðu svokallaða Þjóðstjórn.
Stjórnin fékk þetta rismikla nafn þótt nýjum sameinuðum flokki lengst til vinstri á Alþingi væri haldið utan við hana.
Þegar Steinn Steinarr orti sig frá spádómum um hrun „vissra þjóða og landa“ í Nýju kvæði um stríðið lét hann þessa athugasemd fylgja með í lokin:
„En samt er ég viss um eitt, það er það,
að Þjóðstjórnin okkar tapar sínu stríði.“
Sami grundvöllur
Mörg rök mæltu með samstöðu þjóðarinnar á hættutímum. Vandi Þjóðstjórnarinnar var aftur á móti sá að þrír stærstu flokkar þingsins voru of ólíkir til að koma sér saman um stefnu. Í reynd áorkaði Þjóðstjórnin fáu öðru en því að ýta erfiðum ákvörðunum á undan sér.
Eftir rúm tvö ár sömdu flokkarnir þrír um að endurreisa stjórnina. Forsætisráðherrann var fáorður en kjarnyrtur þegar hann lýsti nýjum málefnagrundvelli:
„Alþingi ákveði ekki ágreiningsmálin nú… Stjórnin reyni að ná samkomulagi um ágreiningsmálin fyrir næsta þing…“
Þremur mánuðum seinna var nýtt þing komið saman og Þjóðstjórnin heyrði sögunni til.
Ástæðan fyrir því að ég rifja upp söguna um endurreisn Þjóðstjórnarinnar er sú að málefnagrundvöllurinn er efnislega sá sami og núverandi ríkisstjórn kynnti fyrir skömmu.
Þjóðstjórnin sagði að vísu það sem hún gat sagt í sex málsgreinum en núverandi ríkisstjórn teygir sama lopa yfir á sextíu blaðsíður.
Skaðlegasti munurinn
Þessar tvær stjórnir eiga það líka sameiginlegt að hafa náð saman um þá einu kerfisbreytingu að fjölga ráðherrum og ráðuneytum.
Núverandi ríkisstjórn þriggja stærstu flokka Alþingis er hins vegar ólík Þjóðstjórninni. Hún vann sitt stríð í kosningum á liðnu hausti.
Hún er líka ólík henni um annað: Þjóðstjórnarflokkarnir slitu samstarfinu af því að þeir vildu ekki bera ábyrgð á að ýta málum, sem ekki var samstaða um, á undan sér.
Núverandi stjórnarflokkar hafa hins vegar ákveðið að sitja út annað kjörtímabil. Alveg óháð því hvort þeir ná saman um þau ágreiningsefni sem þeir sjálfir frestuðu á síðasta kjörtímabili. Og náðu heldur ekki saman um þrátt fyrir löng samtöl um nýjan stjórnarsáttmála.
Þessi frestunarárátta getur orðið skaðlegasti munurinn á þessum tveimur stjórnum.
Meirihluti á þingi
Þegar faraldurinn skall á myndaðist raunverulegt þjóðstjórnarandrúmsloft á Alþingi um hvort tveggja; sóttvarnir og lántökur ríkissjóðs. Allir flokkar vildu brúa bilið fyrir fyrirtæki og heimili.
Varðandi önnur stærstu mál á síðasta kjörtímabili kom kyrrstaðan ekki svo mikið að sök. Ríkissjóður var þá nýbúinn að fá nokkur hundruð milljarða króna frá erlendum kröfuhöfum og ferðaþjónustan sá fyrir blússandi hagvöxt.
Nú eru aðstæður aðrar. Það er ekki unnt að ýta ákvörðunum um öll stóru málin á undan sér í heilt kjörtímabil til viðbótar. Þá rekur okkur af leið.
Einhverjir kunna að spyrja: En var það ekki einmitt þetta sem þjóðin kaus? Málefnalega er ég því ósammála.
Eftir síðustu kosningar er að minni hyggju meirihluti fyrir flestum þeim stóru málum sem mikilvægast er að taka ákvarðanir um. Vandinn er að jaðrarnir lengst til hægri og vinstri hafa hvor um sig neitunarvald við ríkisstjórnarborðið. Á meðan hreyfist ekkert. Hinn svonefndi miðjuflokkur beitir sér síðan lítið, svo lengi sem hann fær sína ráðherrastóla.
Raunverulegar málamiðlanir
Að ýta öllum ágreiningsmálum á undan sér gengur ekki upp lengur.
Stjórnarflokkarnir verða því að gera raunverulegar málamiðlanir sín á milli til þess að Ísland hafi skýra stefnu og viti eftir hvaða striki á að sigla. Einn flokkur gefur þá eftir prinsippmál á einu sviði gegn því að fá framgengt prinsippmáli á öðru sviði.
Það er í þessu ljósi sem ég set hér fram tillögu til málamiðlunar fyrir ríkisstjórnina á tveimur sviðum þar sem jaðarflokkar hennar hafa ekki komið sér saman. En meirihluti á Alþingi er ótvíræður.
Orkunýting
Fyrra málið snýr að aðgerðum í loftslagsmálum. Þau eru stærsta viðfangsefni næstu ára. Lítill ágreiningur er um þau markmið sem fram koma í stjórnarsáttmálanum þótt metnaður mætti vera meiri. En það er efast um árangurinn því ekkert samkomulag er á milli stjórnarflokkanna um leiðir. Þar er engin sannfærandi aðgerðaáætlun.
Umhverfis-, loftslags- og orkuráðherra sagði í fréttum Ríkisútvarpsins fyrir hátíðar að lausnin byggðist á samtali okkar allra. Kosningarnar á liðnu hausti voru einmitt lýðræðislegur vettvangur fyrir það samtal. Sumir gleymdu því. En mitt framlag í það samtal er áfram þetta:
Til þess að vera forysturíki í orkuskiptum þurfum við að flytja og framleiða meira rafmagn. Tryggja innviðina. Það þurfum við líka að gera til þess að auka verðmætasköpun í margvíslegum hugverkaiðnaði sem byggist á orkunotkun.
Þetta vilja allir. En það er ágreiningur um leiðir. Það er meirihluti á Alþingi fyrir nauðsynlegum virkjunum til þess að ná þessu tvíþætta markmiði. Í samræmi við rammaáætlun. En til þess að hann geti orðið virkur þarf VG að falla frá stífri andstöðu við öll ný skref.
Ákvarðanir um þetta þarf að taka á fyrri hluta næsta árs þannig að unnt verði að áfangaskipta framkvæmdum til ársins 2030. Málþóf milli stjórnarflokkanna fram yfir mitt kjörtímabil er of dýru verði keypt.
Nýting fiskistofna
Síðara málið lýtur að breytingum til að ná friði um stjórnkerfi fiskveiða. Þar er komið að Sjálfstæðisflokknum að láta af andstöðu við allar breytingar í staðinn fyrir framgang í orkumálum.
Það er ríflegur þingmeirihluti fyrir tímabindingu veiðiréttarins, eðlilegu gjaldi fyrir einkarétt og nýjum reglum til þess að auka gegnsæi, hindra of mikla samþjöppun og tryggja dreifðari eignaraðild. Það má líka ætla drjúgan stuðning á þingi við markaðsgjald fyrir veiðiheimildir en hátt í 90 prósent þjóðarinnar styðja þá leið.
Ákvarðanir um þessar mikilvægu breytingar er unnt að taka á vorþinginu samhliða ákvörðunum um nauðsynlega orkuöflun. Frumvörpin eru til.
Viðreisn hefur flutt frumvörp um öll þessi efni. Svipað má segja um Samfylkingu. Framsókn hefur kynnt frumvarp um tímabindingu veiðiheimilda. Og Jón Gunnarsson innanríkisráðherra hefur talað fyrir útfærðum tillögum um að setja ákveðinn hluta veiðiheimilda á markað. Þorgils Óttar Mathiesen, fyrrverandi bæjarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins í Hafnarfirði, mælti svo á dögunum fyrir svipaðri lausn og Viðreisn hefur kynnt.
Málamiðlun af þessu tagi er eina leiðin fyrir nýjan sjávarútvegsráðherra til að komast hjá því að skila sjávarútvegsráðuneytinu í sömu sporum og hún tók við því.
Málþóf
Við verðum að hafa hugfast að við stöndum ekki á byrjunarreit. Allt síðasta kjörtímabil var einn langur biðleikur á báðum þessum sviðum.
Vitaskuld þarf að taka með sams konar hætti á miklu fleiri málum. Ég nefni þessi tvö viðfangsefni vegna þess að mikilvægi þeirra verður ekki dregið í efa og afdráttarlaus meirihluti er fyrir lausnum af þessu tagi. Ef jaðarflokkarnir falla frá neitunarvaldi sínu sem þeir hafa beitt óspart.
Stundum fer stjórnarandstaða í málþóf þegar ríkisstjórn býr sjálfri sér tímaþröng með því að stefna öllum málum til afgreiðslu á sama tíma. Það er ekki gott verklag. Hitt er þó enn verra þegar ríkisstjórnarflokkar eru í málþófi við ríkisstjórnarborðið kjörtímabil eftir kjörtímabil. Það reynist þjóðinni dýrkeypt.
Áramótaheit
Á síðasta kjörtímabili losnaði ekki um andstöðu við þriðja orkupakkann í þingflokki sjálfstæðismanna fyrr en formenn Viðreisnar og Samfylkingar skrifuðu forsætisráðherra bréf og buðust til að tryggja framgang málsins. Það dæmi sýnir að óvenjulegar en málefnalegar leiðir stjórnarandstöðu geta virkað vel.
Tillaga mín um málamiðlun fyrir ríkisstjórnarflokkana miðar að því að leysa tvo mikilvæga hnúta á vorþinginu. Það yrði alvöruskref fram á við. Sammæli um það væri gott áramótaheit.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 31. desember 2021