Áhyggjuleysi kallar á umræðu

Þorsteinn Pálsson

Himinháar skuldir eru hin hliðin á mesta vexti ríkisútgjalda í sögu landsins. Við meðferð fjárlaga og fjáraukalaga á Alþingi hefur nauðsyn aukinna útgjalda verið vandlega rædd og rökstudd.

Hitt er að mestu órætt: Hvar og hvernig á að taka lánin? Og hvernig á að borga brúsann?

Þröng staða

Fyrir liggur:

  1. Ríkisstjórnir flestra annarra Evrópuþjóða taka lán í eigin mynt á nánast engum vöxtum.
  2. Langtímavextir ríkissjóðs á innlendum markaði eru margfalt hærri.
  3. Hagstæðum erlendum lánum fylgir gríðarleg gengisáhætta.
  4. Spár um hagvöxt koma ríkissjóði í besta falli eftir tvö ár í sömu stöðu og 2019. Þá á eftir að skapa verðmæti til að borga allar nýju skuldirnar. Engin plön eru um þann viðbótar hagvöxt.
  5. Að óbreyttu þýðir þetta skattahækkanir eða niðurskurð. Ríkisstjórnin segir að hvorugt komi til greina. Hvað þá? Meiri lán?

Þótt hlutfall skulda ríkissjóðs af landsframleiðslu sé lægra en margra Evrópuþjóða, bendir þetta til þess að svigrúm Íslands sé verulega minna en annarra vegna miklu hærri vaxta og mun meiri áhættu í smáu peningakerfi.

Ríkisstjórnin segir það eitt að hún hafi ekki áhyggjur af skuldunum. En hún skuldar rökstutt svar við því hvers vegna hún hefur þær ekki. Það kallar á umræðu.

Erlend lán eiga að halda krónunni uppi

Seðlabankastjóri hefur hvatt fjármálaráðherra til að auka lántökur erlendis til þess að halda uppi gengi krónunnar. Á skuldadögum virkar meðalið þó væntanlega öfugt.

Launafólk fær ekki að taka lán í erlendri mynt. Það er of mikil áhætta af því að tekjur þess eru í krónum. Tekjur ríkissjóðs eru líka í krónum. Samt má hann taka erlend lán. Það er talið áhættulaust af því að hann getur hækkað skatta á launafólk.

Í athugasemdum með síðasta fjáraukalagafrumvarpi kemur fram að erlendar skuldir ríkissjóðs höfðu, þegar það var lagt fram, hækkað á þessu ári um 45 milljarða króna vegna gengisfalls krónunnar. Þetta er upphæð af svipaðri stærðargráðu og þjóðin hafnaði að ábyrgjast vegna vaxta af Icesave.

Slíkar tölur rokka upp og niður. Eigi að síður skulda ráðherrarnir skýringu á því hvernig krónan þjónar hér almannahagsmunum.

Sjálfstæð peningaprentun og skuldavandinn

Önnur helsta málsvörnin fyrir sjálfstæðri mynt hefur verið sú að unnt sé að prenta krónur að vild, þegar þörf krefur. Verðbólgan, (lesist: launafólk), á svo að sjá um að eyða skuldinni.

Veruleikinn er sá að Seðlabankinn taldi óráðlegt að prenta krónur á þessu ári að nokkru marki. Þótt hann gefi fyrirheit um að gera það í ríkari mæli á næsta ári, virðist erlend lántaka ríkissjóðs ekki verða umflúin.

Kjarni málsins er að ekki hefur til þessa reynst fært að nota sjálfsákvörðunarrétt til peningaprentunar til að leysa skuldavandann í heild.

Hvaða rök eru þá eftir fyrir sjálfstæðum gjaldmiðli? Er ekki betra að viðurkenna að hann dugar ekki?

Sjálfstæð króna og atvinna

Hin rökin fyrir sjálfstæðri krónu eru þau að unnt sé að skapa fleiri störf, þegar þörf krefur, með því að láta gengið falla. Skoðum þessa kenningu:

Í fjármálakreppunni fyrir rúmum áratug fóru fyrirtækin á hausinn af því þau stóðust ekki þá hækkun skulda, sem hrun krónunnar leiddi af sér. Krónan var þannig orsök atvinnuleysis.

Til þess að komast út úr núverandi kreppu þarf byltingu í nýsköpun og þekkingariðnaði á næsta áratug. Það er eina leiðin til að fjölga vel launuðum störfum og skapa nauðsynleg, ný verðmæti.

Flestir, sem starfa á þessu sviði, segja að stærsta hindrunin í vegi þeirrar atvinnubyltingar sé óstöðug mynt. Í fjárlagaumræðunum skýrðu ráðherrarnir ekki hvernig þeir áforma að ryðja þessari hindrun úr vegi svo leysa megi nýja krafta úr læðingi. Sú djúpa þögn er hættuleg.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 17. desember 2020