Hver á að segja erfiðu hlutina?

Þorsteinn Pálsson

Seðlabankastjóri fór nýlega í stælur við forystu launafólks og atvinnulífs vegna kjarasamninga.

Deilur af þessu tagi eru gamalkunnar. En hitt er meira nýmæli að seðlabankastjóri skuli hafa forystu um þær. Tilgangurinn er að sýna fram á ábyrgð viðsemjenda á vinnumarkaði á verðbólgu.

Viðbrögðin hafa verið hefðbundin: Talsmenn fyrirtækjanna taka undir með seðlabankastjóra en vilja eigi að síður standa við gerða samninga. Launþegaforystan hafnar því hins vegar að alþýðan sé gerð ábyrg fyrir verðbólgunni.

Hlutverkaskipti

Orsakir verðbólgunnar eru vitaskuld margvíslegar nú eins og áður. Við sumar verður ekki ráðið, en aðrar eru afleiðing rangra ákvarðana á Alþingi, á vinnumarkaði og jafnvel í Seðlabankanum sjálfum.

Á endanum er það þó ríkisstjórn á hverjum tíma sem ber ábyrgð. Henni verður ekki skotið neitt annað. Þetta er lykilatriði í lýðræðislegri stjórnskipun.

En nú er engu er líkara en ríkisstjórnin og Seðlabankinn hafi samið um hlutverkaskipti.

Ríkisstjórnin virðist líta á sig sem hlutlausa kjölfestu, sem blandar sér helst ekki í eldfima umræðu, en Seðlabankinn brúkar munn og gefur út pólitíska leiðsögn um launastefnu.

Einsdæmi

Síðustu kjarasamningar voru einstæðir um tvennt.

Í fyrsta lagi gaf ríkisstjórnin fyrir­fram loforð um verulegar skattalækkanir og margvísleg útgjöld án skilyrða um að niðurstaðan væri í samræmi við efnahagsleg markmið. Það hafði aldrei gerst áður, jafnvel ekki á tímum misjafnlega ábyrgra vinstri stjórna.

Í öðru lagi kynntu aðilar vinnumarkaðarins ekki niðurstöður eigin samninga. Það gerði ríkisstjórnin í Ráðherrabústaðnum.

Með þessu axlaði ríkisstjórnin meiri pólitíska ábyrgð á efnahagslegum áhrifum kjarasamninga en nokkur önnur ríkisstjórn hefur gert.

Hlutleysisstefna

Nú hafa hlutir þróast á annan veg en vonir stóðu til. Þá bregður svo við að Ráðherrabústaðurinn breytist allt í einu í vettvang efnahagslegrar hlutleysisstefnu.

Alþingi hefur svo verið óvirkt frá júlíbyrjun þar til nú.

Ríkisstjórnin segist réttilega vera meirihlutastjórn, en hefur í tvo mánuði eftir kosningar viljað njóta skjóls eins og starfsstjórn vegna innri íhugunar.

Fréttir herma að fjárlög næsta árs eigi að afgreiða á undanþáguhraða á nokkrum dögum í desember. Það er óþægilega fjarri góðum lýðræðislegum stjórnarháttum.

Óvissuferð

Þegar hlutir fara úrskeiðis er mikilvægt að almenningur sé vel upplýstur. Það þarf að segja erfiða hluti eins og aðra. Stundum getur jafnvel verið hyggilegt að taka djúpt í árinni til þess að fá fótfestu fyrir raunhæf viðbrögð.

Þegar tómarúm myndast í umræðunni vegna forystuleysis ríkisstjórnar er um margt skiljanlegt að Seðlabankinn reyni að fylla upp í það.

Eftir sem áður er það lýðræðisleg skylda ríkisstjórnar að hafa forystu. Hún á að senda aðilum vinnumarkaðarins skilaboð, sé þess þörf.

Við ríkjandi aðstæður er ríkisstjórn án launastefnu ekki trúverðugur málsvari efnahagslegs stöðugleika. Hún er í óvissuferð.

Heitar kartöflur

Vaxtahækkunum fylgir pólitískur vandi. Ástæðan er sú að ríkisstjórnin lofaði áframhaldandi lágum vöxtum í kosningunum þó að Seðlabankinn hefði þá þegar hafið hækkun vaxta.

Mörg heimili tóku ákvarðanir í trausti þess að nýr stöðugleiki væri fundinn. Það kemur í hausinn á þeim nú að sú staðhæfing ríkisstjórnarinnar var vísvitandi tilbúningur.

Vextir eiga eftir að hækka upp fyrir verðbólgutöluna. Það er vandi sumra en hagur annarra.

Vandi heildarinnar liggur í meiri og tíðari sveiflum en í samkeppnislöndunum. Sá vandi breytist ekki meðan ríkisstjórnin snertir ekki heitar kartöflur.

Að tala

Upp á síðkastið hafa komið fram fróðlegar upplýsingar í þessu samhengi:

Fleiri erlendir fjárfestar hafa yfirgefið íslenska hagkerfið en komið.

Gögn OECD sýna að lægra hlutfall af landsframleiðslu fer til rannsókna og þróunar en á öðrum Norðurlöndum.

Formenn Bandalags háskólamanna og Samtaka iðnaðarins hafa vakið athygli á því að Íslendingar eru nú í hópi þeirra Evrópuþjóða sem hægast fara í að endurheimta hagvöxt ársins 2019.

Einmitt þarna ræðst hvort unnt er að auka kaupmátt, greiða skuldir og verja velferðarkerfið.

Ríkisstjórnin á ekki að afneita þeim vanda. Hún á að tala um hann og ræða hverju þurfi að breyta til að bæta stöðuna.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 25. nóvember 2021